Hechaluc-Dror
Początki organizacji
Powstała w 1938 roku w z połączenia Hechaluc Hacair (Młody Pionier) z Frajhajtem (Wolność). Organizacja miała rys socjalistyczno -syjonistyczny, była krytycznie nastawiona do Związku Radzieckiego. Zajmowała się szeroko pojętym przygotowaniem młodzieży do osadnictwa w Palestynie. Politycznie zbliżona do Poalej Syjon Prawicy, postulowała język hebrajski jako język narodowy. W czasie II Wojny światowej jedna z najważniejszych żydowskich organizacji podziemnych. Liczyła około tysiąca członków i członkiń. Po agresji III Rzeszę na Polskę uległa rozbiciu, odbudowana na przełomie 1939/1940 we Lwowie, gdzie podczas konferencji w czasie sylwestra powołano Chalucowo-Socjalistyczny Ruch Młodzieży „Dror”.
Działalność edukacyjna
Siedzibą Droru w getcie warszawskim był kibuc na ul. Dzielnej 34. Tam organizacja prowadziła działalność podziemną pod przykrywką schroniska dla przesiedleńców.Głównymi aktywistami byli: Icchak Cukierman (do Warszawy wrócił w marcu 1940 roku),Cywia Lubetkin (w Warszawie od stycznia 1940 roku), Frumka Płotnicka (w Warszawieod października 1939 roku), Tuwia Borzykowski, Marek Folman, Mordechaj Tenenbaum. Najważniejsze cele realizowane przez Hechaluc – Dror do rozpoczęcia likwidacji warszawskiego getta przez nazistów 22 lipca 1942 roku obejmowały: poszukiwanie dróg emigracji do Erec Izrael, działalność propagandową: informacyjną, oraz edukacyjną, a także tworzenie środków szkoleń: hachszar – kibuców.
Pierwszy cel, pomimo rosnących trudności w przekraczaniu granicy, szczególnie agresji III Rzeszy na ZSRR realizowany był przez szlak Wilno, ZSRR, Rumunia, Turcję do Palestyny. Według zachowanych informacji funkcjonował sporadycznie nawet w latach 1942-1943. Jego podtrzymanie służyło zachowaniu tożsamości ideowej organizacji, której istotą było przygotowywanie młodzieży do budowy nowego państwa socjalistycznego w Palestynie.
Na polu kulturalno – edukacyjnym organizacja wydawała swoje czasopisma, w języku jidysz– „Dror” i „Jedijes” (Wiadomości), w języku polskim „Dror – Wolność”, „La – Madrich”,czyli w hebrajskim „Dla przewodnika” był instruktarzem w jidysz prowadzących hachszary.Gazety były kopiowane na powielaczu w kibucu na Dzielnej 34. Redaktorami byli: Cukierman, Borzykowski, Folman, Tenenbaum, Ncenelson, Eliezer Geller, Natan Eck. Dror prowadził także komplety tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej (gimnazjum Dror). Pomysłodawcami byli Cukierman i Folman. Szkoła funkcjonowała pod kierownictwem Chaima Zelmanowskiego, należało do niej 72, a później 120 uczniów i uczennic. Lekcje odbywały się w domach uczniów. W ramach działalności edukacyjnej powołano do życia również wydawnictwo. Pierwszą wydaną publikacją było: „Męczeństwo i męstwo w żydowskich dziejach w świetle nowoczesności” autorstwa Cukiermana i Eliahu Gutkowskiego (wykładał również w gimnazjum). Opublikowano również „Hioba” Icchaka Kacenelsona. (ARG, t. 26, 652-718).
W warunkach postępujących represji nazistowskich wobec Żydów, Dror zdołał zorganizował w czerwcu i lipcu 1940 roku pierwsze seminarium dla lokalnych liderów (instruktorów –madrichów). Wzięło w nim udział 31 działaczy z 20 miejscowości, dla których wykładało 16lektorów. Drugie odbyło się w styczniu 1941 roku, a trzecie 16 grudnia 1941 roku z zakończeniem 26 stycznia 1942 roku. Historię wykładał Emanuel Ringelblum, Menachem Linder, członek kierownictwa Oneg Szabat – ekonomię, Icchak Kacenelson – studia biblijne,Josef Korniański – ruch kibucowy, Tuwia Borzykowski – historię ruchu robotniczego, Ignacy Schiper – historię Żydów, Natomiast Cukierman – literaturę. Na liście lektur znajdował się Chaim Nachman Bialik, Josef Chaim Brenner, Micha Josef Berdyczewski, Szoul Czernichowski i Aszer Gingber. Gośćmi seminarium byli Janusz Korczak i Stefania Wilczyńska, oraz Hersz Wasser (ARG, t. 7, 255-256). W kibucu na Dzielnej 34 organizowano również zajęcia dzieciom i młodzieży gettowej z ulicy.
Rolnicze ośrodki szkoleniowe
Od 1940 roku rozpoczęto także zakładać hachszary i kibuce na terenie okupowanej Polski. Nazw tych używano wymiennie, w rzeczywistości były to ośrodki szkoleniowe organizacji, gdzie uczono rolnictwa, prowadząc jednocześnie program edukacyjny Droru. Pierwszy kibuc
powstał na warszawskim Grochowie – w kwietniu 1940 roku, kolejny na warszawskim Czerniakowie – miesiąc później. W połowie 1940 roku podobne placówki istniały także Sierocinku, Paulinowie w pobliżu Sterdyni, w Częstoniewie w okolicy Warszawy, w Dębsku, Błoniach, Brokach koło Sochaczewa, oraz w Wasilewie obok Hrubieszowa, dwie w okolicy Sokołowa Podlaskiego, oraz w miastach – dwa w Warszawie (na Grochowie i Czerniakowie), Będzinie i Białymstoku. Powstawały dzięki kontaktom Droru z Toporolem – Towarzystwem Popierania Rolnictwa, oraz Pinchasem Wassermanem, kierownikiem biura ewidencyjnego przy warszawskim Judenracie. Grupy robotników wysyłano w porozumieniu z Wydziałem Pracy warszawskiego Judenratu. W niektórych przypadkach były finansowane przez lokalne komitety Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Działały w większości przypadków sezonowo i powołano je ponownie w roku 1941. Funkcjonowały pomimo zaostrzających się represji antyżydowskich, oraz trudnych warunków płacowych i bytowych. Wobec pogarszających się warunków w gettach przed ideowych działaczy były traktowane niemalże jak przywilej: „Niektórzy z nas nie czuli się z tym dobrze, Uważali, ze ratujemy siebie
samych, nie przejawiając odpowiedzialności za innych, na naród. W pewnym sensie uważałem, że ludzie z naszego ruchu powinni pójść od obozów pracy jako grupa {…} Potem przekonałem się, że było to naiwne podejście. Zrozumieliśmy, że nie można prowadzać żadnej działalności w ramach tego, czym był „obóz pracy”. Wniosek był prosty, próbować ocalić przynajmniej to, co mamy nie byliśmy w stanie uratować z całej żydowskiej ludności Warszawy” (Cukierman, 2000, 101). Ośrodki pełniły trudną do przecenienia inicjatywę jednoczącą działaczy, która okazała się kluczowa dla dalszego trwania po akcji likwidacyjnej getta warszawskiego. Łącznie mogło przejść przez nie nawet 1000 działaczy i działaczek ruchu. Ostatnim działającym kibucem był kibuc w Werbkowicach zlikwidowany na początku września 1942 roku.
Zbrojny opór żydowski
Kibuc z Dzielnej 34 i działalność Droru był w getcie warszawskim bardzo rozpoznawalny.Korespondencja kierowaną do Judenratu podpisywana była: „Punkt Chaluców (Dror)”, choć w tym czasie obowiązywał już zakaz funkcjonowania jakichkolwiek stowarzyszeń. Działacze mieli rozliczne kontakty, zarówno w Oneg Szabat, jak i Judenracie. Organizacja nie funkcjonowała w sztywnej strukturze. Decyzje zapadały po dyskusji w gronie najważniejszych członków i członkiń. Dror współdziałała głównie z Ha-szomer Ha-Cair i Gordnią. Była głównym motorem napędowym dyskusji o aktywnym oporze przeciwko nazistowskim okupantom. Z inicjatywy kierownictwa Dror powstała Żydowska Organizacja Bojowa, której struktury współtworzyło później w Krakowie, Białymstoku, Wilnie, Białymstoku. Od września 1942 roku wszystkie zmierzały do organizacji zbrojnego oporu.
Grupy Droru wzięły czynny udział w oporze zbrojnym w trakcie tzw. akcji styczniowej. W powstaniu w getcie warszawskim grupami żobowców dowodzili następujący członkowie Dror: Berl Braude, Zachariasz Artsztajn, Icchak Balustein i Beniamin Wald.
Powstaniem w getcie Białymstoku 16 sierpnia 1943 roku dowodził Mordechaj Tenenbaum (opuścił Warszawę we wrześniu 1942 r). Podczas działań zbrojnych w Będzinie (1 sierpnia 1943 r.) w murach kamienicy numer 24 przy ul. Podsiadły, obecnie Rutki Laskier zginęli działacze Dror:Frumka Płotnicka, Herszel Szpringier i Baruch Gaftek.
Po akcjach likwidacyjnych gett żydowskich, ocalali członkowie tej organizacji dalej działali w podziemiu. Część z nich wzięła też udział powstaniu warszawskim.
