Korczak, Janusz

Dzieciństwo i młodość

Henryk Goldszmit, znany pod pseudonimem literackim jako Janusz Korczak, urodził się w Warszawie, w spolonizowanej rodzinie żydowskiej jako syna Józefa Goldszmita i Cecylii z Gębickich. Miał starszą o trzy lata siostrę Annę. Urodzony 22 lipca do końca życia nie był pewien dokładnej daty rocznej swych narodzin (1878? 1879?), ponieważ nie został od razu zapisany w księgach metrykalnych. Być może zwlekano z
dopełnieniem tych formalności, by odsunąć w czasie moment obowiązkowego poboru do wojska.
W wieku kilku lat został zapisany do szkoły początkowej, co było dlań bardzo przykrym doświadczeniem. Stosowane tam metody wychowawcze (m.in. publiczne bicie uczniów) wywarły na nim jak najgorsze wrażenie i w efekcie spowodowały, że przez kilka następnych lat uczony był w domu. Dopiero po jakimś czasie rozpoczął edukację formalną w męskim rządowym Gimnazjum na Pradze, w którym językiem wykładowym był rosyjski. W tym czasie rodzinę Goldszmitów spotkała tragedia – ojciec Henryka i Anny, Józef Goldszmit, znany warszawski adwokat, twórczy publicysta, człowiek dobrze sytuowany i dość popularny wśród warszawskiej socjety zapadł na chorobę umysłową i
kilkukrotnie trafiał na leczenie do szpitala psychiatrycznego, gdzie ostatecznie odebrał sobie życie. Dla wdowy, Cecylii Goldszmitowej, było to równoznaczne z przejęciem całkowitej odpowiedzialności, także materialnej, za dom i rodzinę. Ubożenie Goldszmitów niestety postępowało i powodowało, że konieczne były zmiany lokum na mniejsze, tańsze i usytuowane zwykle w mniej prestiżowej okolicy. Dla dzieci była to
także chwila, gdy wraz z matką musiały wziąć na swoje barki konieczność utrzymania rodziny. Nie wiemy, czym zajmowała się Anna, by pomóc, wiemy natomiast, że Henryk Goldszmit udzielał korepetycji mieszkańcom stancji prowadzonej przez matkę w ich prywatnym mieszkaniu. Nie wiemy też, czy było to bezpośrednim powodem, dla którego musiał powtarzać jedną gimnazjalną klasę – w tamtych czasach powody relegowania ze szkoły, czy też wyznaczania innych, może mniej spektakularnych, ale jednak dotkliwych sankcji i kar, były czasem bardzo błahe. Lata szkoły średniej mimo kłopotów rodzinnych były dla Henryka Goldszmita czasem intensywnego rozwoju intelektualnego oraz
poszukiwania własnej tożsamości. Efektem tego młodzieńczego okresu „burzy i naporu” były pierwsze teksty literackie publikowane w prasie (w tym humorystycznej) pod różnymi pseudonimami, z których ostatecznie jeden stał się nierozerwalnie związany z jego osobą i zastąpił nawet prawdziwe imię. Pisarstwo praktykowane z mniejszym lub większym natężeniem będzie towarzyszyło Korczakowi do końca życia.

Wybór drogi życiowej

Decyzja o wyborze zawodu i dalszej drogi życiowej była – jak zresztą dla każdego młodego człowieka – momentem przełomowym. Henryk Goldszmit być może pod wpływem tradycji rodzinnej zdecydował, by rozpocząć studia medyczne na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Z nieznanych do końca przyczyn – prawdopodobnie w wyniku aresztowania, które miało miejsce w 1905 roku, w związku z antycarskimi
protestami studentów – powtarzał rok na studiach po to, by ostatecznie otrzymać dyplom i rozpocząć pracę zawodową na stanowisku lekarza miejscowego w Szpitalu dla Dzieci im. Bersonów i Baumanów mieszczącym się przy ulicy Siennej 60/Śliskiej 51, przeznaczonym dla dzieci żydowskich, choć udzielającym pomocy ambulatoryjnej także i polskim pacjentom. Poza studiowaniem, Henryk Goldszmit oddawał się również
wnikliwym obserwacjom świata. Wraz z młodą Zofią Nałkowską, późniejszą pisarką, i Ludwikiem Stanisławem Licińskim, nowelistą i poetą, chadzał po podejrzanych dzielnicach Warszawy i przyglądał się biedzie. Wycieczki te pozwalały mu na bezpośredni kontakt z ludźmi, zarówno dorosłymi jak i dziećmi z tak zwanego półświatka, dotykanie ich problemów oraz refleksje dotyczące najtrudniejszych kwestii społecznych i obyczajowych ówczesnej Warszawy. Jego wizyty w ubogich domach często łączyły się z uczestniczeniem w życiu gospodarzy i nie były tylko bezpiecznym przypatrywaniem się innemu, dziwnemu światu. Nie były to jego jedyne spotkania z najmłodszymi mieszkańcami miasta, bowiem
poza doświadczeniem korepetytorskim oraz wycieczkami do dzielnic nędzy, Henryk Goldszmit miał również okazję pracować z dużą grupą dziecięcą już podczas studiów. W 1904 roku, a potem także i w 1905 oraz 1907, wyjechał na kolonie letnie organizowane
dla dzieci warszawskich przez Towarzystwo Kolonii Letnich. Dwa pierwsze wyjazdy spędził w towarzystwie dzieci żydowskich w ośrodku kolonijnym Michałówka, w okolicach Małkini, ostatni zaś wraz z dziećmi polskimi w Wilhelmówce. Efektem tych wyjazdów były dwa cykle paradokumentalnych obrazków kolonijnych pt. „Mośki, Joski i Srule” oraz „Józki, Jaśki i Franki”, będące literacką reprezentacją jego letnich
doświadczeń i zapisem refleksji wywołanych ciągłym, długim kontaktem z grupą dziecięcą. Trudno dziś stwierdzić ostatecznie, czy to właśnie wyjazdy na kolonie, czy też późniejsze staże, czy może wizyty studyjne w instytucjach leczniczych i wychowawczych europejskich stolic (Berlin, Paryż, Londyn) spowodowały, że zdecydował, by oddalić się od medycyny i zająć się wychowywaniem cudzych dzieci.

Zwrot ku pedagogice

W 1909 roku Janusz Korczak dzięki bezpośredniej inicjatywie doktora Izaaka Eliasberga – lekarza i starszego o pokolenie współpracownika ze Szpitala dla Dzieci, a jednocześnie działacza (później także prezesa) Towarzystwa „Pomoc dla Sierot”, wstąpił do tejże organizacji i z czasem wraz z pracującą już tam Stefanią Wilczyńską stanął na czele grupy realizującej nowatorski projekt pedagogiczny, czyli budowę i późniejsze
zarządzanie domem wychowawczym przeznaczonym dla żydowskich dzieci pochodzących ze środowisk, mówiąc dzisiejszym językiem, o bardzo niskim kapitale społecznym.
Staraniem Towarzystwa i dzięki darowiznom jego członków w 1912 roku otwarty został przy ulicy Krochmalnej 92 w Warszawie Dom Sierot, czyli placówka przeznaczona dla stu siedmiorga żydowskich dzieci w założeniu w wieku od 7 do 14 lat. Budynek był zaprojektowany przez wybitnego warszawskiego architekta – Henryka Stifelmana, autora wielu interesujących warszawskich budowli, z których część przetrwała do dziś. Dom Sierot był swoistą kliniką-obserwatorium rozwoju dziecka, w której nie tylko badano najmłodszych, ale także kształcono przyszłych pedagogów. Dla Korczaka (a także Wilczyńskiej i innych wychowawców) był to teren codziennej, planowanej metodycznie obserwacji wychowanków, dla młodych ludzi, czyli tak zwanych bursistów, którzy w zamian za wikt i opierunek przez kilka godzin dziennie pracowali z dziećmi, możliwość sprawdzenia siebie i swojego „powołania” do pracy wychowawczej, dla samych wychowanków zaś możliwość wzrastania w atmosferze zrozumienia i wsparcia.
Korczak w książce „Jak kochać dziecko” w części „Dom Sierot” opisał dość szczegółowo, jak ma wyglądać funkcjonowanie instytucji wychowawczej. Większość z umieszczonych tam założeń znalazła swoją realizację w Domu Sierot, a także w niejako bliźniaczym, bo działającym na bardzo podobnych zasadach, Naszym Domu wspieranym przez Towarzystwo „Nasz Dom”, a kierowanym przez Marię Falską przy współpracy Korczaka od 1919 roku w Pruszkowie (później przeniesionym do Warszawy na tzw. Pola Bielańskie, dziś Aleja Zjednoczenia 34).

Pisarstwo

Poza intensywną pracą w domach dziecka Korczak rozwijał się także i na innych
polach. Nigdy co prawda nie wrócił do medycyny praktykowanej w szpitalu, aczkolwiek
w zasadzie do końca życia udzielał prywatnych porad z pogranicza medycyny i
wychowania. Nigdy nie przestał też pisać – pisał nieustannie przez całe dojrzałe życie
zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych.
Zadebiutował bardzo wcześnie, bo już w szkole średniej, we wrześniu 1896 pod
pseudonimem „Ryk” w tygodniku „Kolce”, zaś w 1898 wziął udział w konkursie
ogłoszonym przez czasopismo „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”, na który to
wysłał dwa utwory. Jednym z nich był niezachowany dramat „Którędy?” podpisany
pseudonimem „Janasz Korczak”, który uzyskał wyróżnienie. Pseudonim ten pochodził z
powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej
miecznikównie”. Od początku 1900 roku zaczął używać pseudonimu „Janusz Korczak”,
który z czasem stał się dlań tak naturalny, że znalazł się chociażby – obok „Doktora
Henryka Goldszmita” – również na bilecie wizytowym, którym jego właściciel
posługiwał się w kontaktach towarzyskich i zawodowych.
Jego książkowym debiutem były „Dzieci ulicy” opublikowane w już 1901 roku,
aczkolwiek największym pisarskim sukcesem młodych lat było „Dziecko salonu” wydane
w 1906 roku. Programową książką Janusza Korczaka jest jednak „Prawo dziecka do
szacunku” wydane w 1929 oraz tetralogia „Jak kochać dziecko”, wydana w 1920 roku, w
których wprost przedstawia swój stosunek do dziecka-człowieka. Część zatytułowana
„Dziecko w rodzinie” jest przeznaczona dla rodziców i stanowi prezentację całkowicie
nowatorskiego (jak na ówczesne czasy) podejścia do wychowania dziecka w domowych
warunkach. Książki te są chyba najbardziej znanymi publikacjami Korczaka –
przetłumaczone na wiele języków, do dziś mobilizują wychowawców i rodziców na
całym świecie do nowoczesnego myślenia o dzieciństwie. Poza tekstami dla dorosłych
na uwagę zasługują także książki przeznaczone dla młodych odbiorców – dylogia o
Królu Maciusiu („Król Maciuś Pierwszy” z 1922 roku i „Król Maciuś na wyspie bezludnej”
z 1923 roku), opowieść o Kajtusiu Czarodzieju (publikowana początkowo w odcinkach
w „Małym Przeglądzie”, a w 1934 wydana jako samodzielna książka), czy ekonomiczna
przygoda Dżeka („Bankructwo Małego Dżeka” z 1924).
Pisząc o twórczości Korczaka, warto pamiętać także o krótkich formach
literackich – eseistycznych „Prawidłach życia” z 1930 roku, medytacyjnych „Sam na sam
z Bogiem” z 1922 roku, czy też tekstach powstałych na kanwie audycji radiowych,
wydanych w 1939 pod intrygującym tytułem jako „Pedagogika żartobliwa”. Warto
wspomnieć, że aktywność literacka Janusza Korczaka została doceniona – w 1937 roku
został uhonorowany prestiżową nagrodą, a mianowicie Złotym Wawrzynek
Akademickim Polskiej Akademii Literatury. Łącznie wydał prawie trzydzieści książek, w
większości opublikowanych w znanym warszawskim wydawnictwie Jakuba
Mortkowicza.
Osobną część jego twórczości stanowią teksty publicystyczne, głównie na tematy
pedagogiczne i obyczajowe. W sumie Korczak opublikował ponad tysiąc tekstów w
ponad stu czasopismach, specjalistycznych, dotyczących wychowania, takich jak na
przykład „Szkoła Specjalna”, czy jidyszowe „Dos Kind”, a także społecznych, takie jak
chociażby dziennik „Nasz Przegląd”, czy też medycznych np. „Przegląd Pediatryczny”, a
także literackich np. „Wiadomości Literackie”. Pisywał także do czasopism
przeznaczonych dla dzieci, między innymi do popularnego dwutygodnika „W Słońcu”
redagowanego przez Stefanię Sempołowską. Część jego tekstów trafiła także do
czasopism hebrajskojęzycznych wydawanych w Polsce przeznaczonych dla dzieci
uczących się tego języka, między innymi „Olami”.
Ciekawą częścią jego spuścizny pisarskiej są też dokumenty osobiste – listy oraz
prywatne zapiski, z których chyba najbardziej znany jest pisany w ostatnich miesiącach
życia „Pamiętnik”. Te pierwsze, kierowane do przyjaciół i wychowanków w Polsce i
poza jej granicami, pokazują nam Korczaka jako człowieka nad wyraz uważnego i
zainteresowanego drugim człowiekiem, takiego, dla którego dawni mieszkańcy jego
Domów i współpracownicy nadal stanowią partnerów do rozmowy. Zapiski osobiste, a
szczególnie „Pamiętnik”, który powstawał w getcie warszawskim od maja do sierpnia
1942, pokazuje nam Korczaka u kresu życia, próbującego wraz z innymi wychowawcami
mimo nieludzkich warunków i ogromnej odpowiedzialności za prowadzoną przez siebie
instytucję zachować przedwojenny styl życia i pracy.

Działacz społeczny i prelegent

Już od początku XX wieku działał jako członek lub sympatyk na rzecz
różnorodnych organizacji między innymi Towarzystwa Badań nad Dzieckiem,
Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, Towarzystwa Kolonii Letnich,
Stowarzyszenia Akuszerek, Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego, Towarzystwa
Kultury Polskiej oraz, już w latach studenckich, Towarzystwa Czytelni Bezpłatnych
działającym pod auspicjami Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności. W okresie
międzywojennym brał udział w różnych akcjach społecznych, np. „Tydzień Dziecka”
Polskiego Komitetu Opieki nad Dzieckiem czy „Tydzień Sieroty” Związku Towarzystw
Opieki nad Sierotami Żydowskimi „Centos”.
Janusz Korczak występował również publicznie, wygłaszając wykłady lub biorąc
udział w otwartych debatach. W latach 30. spotykał się także ze słuchaczami w
istniejącym do dziś budynku dawnej Głównej Biblioteki Judaistycznej (obecnie
Żydowskiego Instytutu Historycznego) i mówił na tematy związane z życiem żydowskim
w Palestynie, którą odwiedził dwukrotnie – w 1934 i 1936 roku, a także na przykład o
znaczeniu sportu.

Wychowawca wychowawców

Poza własną praktyką w Domu Sierot i Naszym Domu Janusz Korczak starał się
również przygotowywać do pracy młodych wychowawców. Prowadził także zajęcia z
pedagogiki i psychologii między innymi w seminariach dla nauczycieli żydowskich na
przykład w Państwowym Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej, a także w
Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej (czyli dzisiejszej Akademii Pedagogiki
Specjalnej) oraz Państwowym Instytucie Nauczycielskim i Studium Pracy
Społeczno–Oświatowej działającym na niezależnej wyższej uczelni, jaką była Wolna
Wszechnica Polska. Prowadził również zajęcia w szkole pielęgniarskiej, a także
przygotowywał do zawodu przyszłe przedszkolanki.
Zasługującym na wspomnienie jest również projekt bursy dla młodych
wychowawców, którą Korczak prowadził wraz ze Stefanią Wilczyńską w Domu Sierot
(od 1923 roku) oraz z Marią Falską w Naszym Domu (od 1928 roku). Była to instytucja
kształcąca młodych ludzi, którzy planowali, by w przyszłości oddać się pracy
wychowawczej. W zamian za wikt i opierunek byli zobowiązani do codziennych (trzy,
cztery godziny) zajęć na rzecz dzieci oraz regularnego udziału w spotkaniach
pedagogicznych o charakterze seminaryjnym, na których na drodze dialogu poznawali
autorski program wychowawczy Korczaka, Wilczyńskiej i Falskiej.

Dziennikarz przedwojennych mediów

Janusz Korczak zaistniał również jako pomysłodawca i pierwszy redaktor
założonego w 1926 roku gazety dziecięcej noszącej tytuł „Mały Przegląd”, wydawanej
jako piątkowy dodatek do żydowskiego polskojęzycznego dziennika „Nasz Przegląd”.
„Mały Przegląd” został zaprojektowany jako otwarta trybuna dziecięca, na której łamach
można było publikować teksty dotyczące nieomal wszystkiego, co zajmowało
ówczesnych współpracowników i czytelników. Był to projekt wyjątkowy, zarówno w
skali terytorialnej, jak i czasowej. Ani wcześniej, ani później, ani w Polsce, ani tez poza jej
granicami nie udało się bowiem nikomu stworzyć tego rodzaju gazety dziecięcej.
Oddanie dzieciom głosu, stworzenie im przestrzeni publicznej, w której mogą się
swobodnie wypowiadać było, kolejną praktyczną realizacją postulatu, by pozwolić
dzieciom mówić we własnym imieniu.
Wokół „Małego Przeglądu” udało się skupić grupę zaangażowanych
korespondentów. Po czterech latach prowadzenia „Małego Przeglądu” Janusz Korczak
przekazał funkcję redaktora gazety swojemu sekretarzowi – Jerzemu Abramowowi
(Igorowi Newerlemu), który prowadził ją i twórczo rozwijał jeszcze przez kolejne
dziewięć lat. Ostatni numer „Małego Przeglądu” ukazał się w piątek, 1 września 1939.
Inną przestrzenią związaną z ówczesnymi mediami, w której Janusz Korczak był
obecny, było Polskie Radio. Związał się z nim już w końcu 1934 roku i od tamtego czasu,
aż do wybuchu wojny (z przerwą w latach 1936-1938 spowodowaną panującymi
wówczas nastrojami antysemickimi) wygłaszał autorskie, oryginalne pogadanki
przeznaczone dla młodych. Występował jako „Stary Doktór z Radia” i cieszył się
uznaniem słuchaczy, a jego audycje zostały nazwane „Gadaninkami” przez jedną ze
słuchaczek.

Żyd? Polak?

Swoją tożsamość i przynależność narodową Henryk Goldszmit/Janusz Korczak
określił sam jako podwójną, pisząc o sobie jako o Żydzie-Polaku zakochanym w
Warszawie. Mieszkając w żydowskim domu od wczesnych lat dziecinnych zdawał sobie
sprawę ze swojego pochodzenia, choć to, że kwestia narodowościowa jest problemem,
dano mu odczuć bardzo wcześnie – podczas pogrzebu, jaki urządził swojemu kanarkowi
dowiedział się od syna dozorcy domu, w którym mieszkał, że zarówno zmarły ptaszek,
jak i jego właściciel są Żydami i że to, co czeka ich po śmierci to nie raj, ale – jak pisze –
„czarne żydowskie piekło”.
Był człowiekiem wiary, aczkolwiek nie był konfesyjnie przywiązany do żadnej z
religii. Nieobca była mu praca nad sobą, także w sensie duchowym – w pisanym w getcie
„Pamiętniku” wspomina o wykonywanych ćwiczeniach medytacyjnych. W
prowadzonym przez siebie Domu Sierot modlił się z dziećmi i obchodził żydowskie
święta, przyjaźnił się z katolikami, był otwarty na dialog, także międzyreligijny. Wśród
napisanych przez siebie tekstów zostawił między innymi zbiór modlitw pt. „Sam na sam
z Bogiem – modlitwy tych, którzy się nie modlą” (wydany w 1922 roku), który jest
dowodem na jego głębokie zrozumienie różnych postaw religijnych i poziomów
zaangażowania w sprawy duchowe. W ostatnich zapiskach poczynionych na kartach
„Pamiętnika” przywołał także słowa chrześcijańskiej modlitwy „Ojcze nasz”.

Ostatnie lata

Wybuch drugiej wojny światowej zastał Korczaka w Warszawie,
najprawdopodobniej w prywatnym mieszkaniu siostry przy ulicy Złotej 8, gdzie
częściowo zamieszkiwał od początku 1933 roku i skąd zapewne we wrześniu 1939
przeniósł się do budynku na Krochmalnej 92. Nie była to pierwsza wojna, której
doświadczył. W latach 1914–1917 był młodszym ordynatorem szpitala dywizyjnego. W
związku z chorobą został zwolniony z wojska i skierowany do pracy w przytułkach dla
dzieci pod Kijowem. W 1918 Korczak wrócił do Warszawy. W latach 1919–1920 w
czasie wojny polsko-bolszewickiej pełnił służbę lekarza w Wojsku Polskim (już jako
major) w szpitalach w Łodzi, w Szpitalu Ujazdowskim i na Kamionku w Warszawie. W
1939 roku, mimo, że nie był już czynnym żołnierzem, założył mundur i toczył codzienną
walkę o utrzymanie Domu Sierot. Pomny wcześniejszych wojen, próbował wraz z
wychowawcami i wychowankami żyć i funkcjonować normalnie, organizując czas i
pracę w miarę dostępnych środków i możliwości. Latem 1940 roku zadbał o to, by dzieci
wyjechały na kolonie poza Warszawę.
W listopadzie 1940 roku zmuszony został wraz z prowadzoną przez siebie
instytucją do przeprowadzki do warszawskiego getta, przy okazji której został
aresztowany i osadzony w więzieniu Pawiak na kilka tygodni. Po powrocie z aresztu
oddał się już tylko pracy na rzecz dzieci – głownie w Domu Sierot mieszczącym się teraz
pod nowym adresem Chłodna 33, w budynku Państwowej Męskiej Szkoły Handlowej im.
Józefa i Marii Roeslerów, do którego jego instytucja przeniosła się na zasadzie wymiany
budynków. W październiku 1941 w związku z korektą granic getta, a w zasadzie z
faktycznym jego zmniejszeniem, Dom Sierot zmuszony został do kolejnej
przeprowadzki, tym razem do budynku Towarzystwa Pomocy Pracowników
Handlowych i Przemysłowych przy Siennej 16/Śliskiej 9, gdzie Janusz Korczak wraz z
wychowankami i pracownikami spędził ostatnie miesiące życia.
Poza pracą w macierzystej placówce, angażował się również w sprawę innej
instytucji opieki nad dziećmi, czyli Głównego Domu Schronienia przy Dzielnej 39, do
którego przeprowadził się nawet na kilka tygodni na początku 1942 celem uzdrowienia
panującej tam tragicznej sytuacji organizacyjnej i materialnej. Po powrocie na Sienną
16/Śliską 9, starał się, by utrzymany został przedwojenny styl pracy. Mimo
pogarszających się warunków bytowych, zwiększającej się liczby podopiecznych oraz
coraz mniej optymistycznych prognoz dotyczących przyszłości próbował wraz ze
Stefanią Wilczyńską oraz innymi wychowawcami zapewnić dzieciom poczucie
względnej normalności i bezpieczeństwa. Przeżywszy kilka innych wojen i rewolucji, nie
uległ zniechęceniu i także i tym razem oddał się codziennej pracy, co bez wątpienia
uznane może być za przejaw oporu cywilnego. Sam zrezygnował z możliwości
osobistego ratunku, odrzucając propozycje przejścia na tak zwaną stronę aryjską i
ukrywania się tamże.
5 sierpnia 1942 roku został wraz z dziećmi i współpracownikami doprowadzony
na Umschlagplatz, skąd trafił do niemieckiego obozu zagłady w Treblince. Korczak, nie
był jedynym, który udał się w ostatnią drogę ze swoimi podopiecznymi i
współpracownikami. Wraz z nim poszła jego najbliższa współpracowniczka, Stefania
Wilczyńska, inni wychowawcy i pracownicy, a także wyprowadzeni tego samego dnia
mieszkańcy i pedagodzy z innych gettowych sierocińców.