Gordonia w getcie warszawskim
Początki
Gordonia powstała w 1923 r. w Galicji jako
młodzieżówka Światowej Syjonistycznej Partii Pracy Hitachdut, w opozycji do
posługującej się marksistowskim językiem walki klas partii Poalej Syjon. Jej
program, który Avihu Ronen określił jako „konstruktywny syjonizm” (Ronen 2021, 197), był silnie inspirowany ideami Aharona Dawida Gordona. Pełna nazwa
organizacji to Ludowy Chalucowy Związek Młodzieży Gordonia (Histadrut Hanoar
Haamamit Hachalucit Gordonia). Ruch był aktywny w Polsce, Rumunii i USA, a
celem jego członków miała być emigracja do Palestyny i praca na roli. Jak piszą
Piotr Laskowski i Sebastian Matuszewski: „Pierwsi chaluce związani z Gordonią
przybyli do Palestyny w końcu lat dwudziestych. Centrum ich działalności stał
się kibuc Hulda, w którym przez lata znajdowało się archiwum organizacji (dziś
przeniesione do Yad Tabenkin). Silne związki łączyły Gordonię z najpotężniejszą
organizacją ludzi pracy w żydowskiej Palestynie – federacją związkową Histadrut
Haowdim. Od roku 1933 działacze Gordonii kształtowali ideowy i organizacyjny
profil federacji kibuców Chawer Hakwucot” (ARG, t. 19, XXXV).
W trakcie wojny
Początkowo najistotniejszym działaczem
odpowiadającym za odbudowę struktur Gordonii był Icchak Zelcer. W
późniejszym okresie, po przyjeździe do Warszawy Eliezera Gellera, to
on, wraz z Natanem Eckiem, przejęli dowodzenie organizacją (ARG, t. 19,
passim; Cukierman 2020, 60). Do Gordonii należało w getcie
warszawskim ok. 200–300 osób (Cukierman 2020, 33; Ronen 2021, 234).
Partia wydawała gazety konspiracyjne: „Słowo Młodych” (po polsku), „Ojsdojer”
(w jidysz), opublikowała także broszurę Z problematyki ruchu w chwili
obecnej (ARG, t. 19, 288–490).
Kibuc Gordonii w getcie warszawskim mieścił się na ul. Nalewki 23, na
tej samej klatce schodowej, co kibuc Haszomer Hacair (Engelking, Gutman
2013, 214). Głównym łącznikiem Gordonii był jej przywódca, Eliezer Geller,
ważną łączniczką była też Sara Erlichman „Sujka”. Geller
jeździł m.in. do Zagłębia, Opatowa, Opoczna. Gordonia miała w trakcie wojny
aktywne oddziały w Częstochowie, Łodzi, Radomiu, Lublinie oraz we Lwowie (ARG,
t. 19, XXVI, 283, 330, 452–453; Lubetkin 1999, 50; Grupińska 2013, 88;
Wiatr, 2020, 59). Geller cały czas dbał o utrzymanie szlaków
emigracyjnych dla członków ruchu, którzy także w czasie wojny próbowali się
przedostać do Mandatu Palestyny – najpewniej szlak organizacji wiódł przez Częstochowę
i Zagłębie (ARG, t. 19, XXVII–XXVIII). Gordonia zorganizowała także farmy,
na których ich członkowie, mimo wojny, mogli przygotowywać się do pracy w
Palestynie. Farmy powstały w Łodzi oraz między Będzinem a Sosnowcem (ARG, t.
19, XXIX). W getcie dostosowano pracę wychowawczą Gordonii do warunków konspiracji.
Wychowawcy dbali, by czas w organizacji dawał młodym ludziom wytchnienie od
codziennych trudów, ale by nie rezygnowali z przedwojennego programu i jego
syjonistycznego komponentu (ARG, t. 19, XXXIV).
Spory między organizacjami chalucowymi
W ramach
ruchu Hechaluc działały w czasie wojny cztery organizacje młodzieżowe: Haszomer
Hacair, Dror, Gordonia i Akiba. Każda z nich zachowywała
autonomię, a struktury Hechaluc służyły koordynacji wspólnych działań, a także
– w początkowym okresie – dystrybucji certyfikatów uprawniających do alii oraz
rozdzielaniu pieniędzy. Komitetem Centralnym Hechaluc i Komisją Koordynacyjną
kierowała Cywia Lubetkin, a sam Dror zajmował pozycję dominującą
(ARG, t. 18, XXXV).
Kwestia
rozdziału certyfikatów na wyjazd do Palestyny stanowiła w początkowym okresie
wojny przedmiot konfliktów i wzajemnych pretensji między Haszomer Hacair
a Drorem i Gordonią (słabszą pod względem liczby członków, ale silną
wpływowymi działaczami w Szwajcarii – główny chalucowy emisariusz, Nathan
Schwalb, był członkiem Gordonii). Szwajcarscy emisariusze próbowali
niekiedy na odległość rozwiązywać konflikty między organizacjami chalucowymi w
getcie warszawskim (ARG, t. 18, XXV; Ronen 2021, 216).
Wspólnota
odniesień kulturowych, a także identyczne formy organizacyjne łączyły Haszomer
Hacair z Gordonią, której twórca Pinchas Lubianiker (Lavon) należał zresztą
wcześniej do Haszomer Hacair. Obie organizacje, pozostając świeckimi i
socjalistycznymi, odwoływały się do Biblii jako źródła żydowskiej kultury,
posługiwały się przede wszystkim językiem polskim i przyjęły strukturę ruchu
skautowego. Bliskość wzmacniała datująca się jeszcze na lata przedwojenne
wspólna niechęć do Kibucu Meuchad (federacji kibuców, z którą był związany
wojenny Dror), wynikająca z jego dominacji nad szomrowym Kibucem Arci i
gordonistyczną federacją Chawer Hakwucot. Haszomer Hacair i Gordonię
dzieliły jednak zdecydowane różnice ideologiczne (ARG, t. 18, XXXVI). Pierwsza
z organizacji skręcała coraz bardziej w lewo ku komunizmowi i fascynacji ZSRR, druga
zaś pozostawała wierna koncepcjom swojego patrona ideowego Aharona Dawida
Gordona. Przekładało się to na ogląd wojennej dynamiki: Gordonia zdecydowanie
zajmowała stanowisko jednoznacznie proangielskie, a wobec bolszewizmu
bezwzględnie krytyczne (ARG, t. 19, 430).
Opór zbrojny
Prasa Gordonii wyraźnie opowiadała się
za oporem przeciw Niemcom i uczestniczyła w formułowaniu idei oporu zbrojnego.
W gordonistycznym „Słowie Młodych” już latem 1941 r. pojawiły się
pierwsze wzmianki o „tysiącach ofiar” na zajętych przez Niemcy „terenach
wschodnich” – nie precyzowano jednak jeszcze, że większość ofiar stanowią
Żydzi. W marcu 1942 r. „Słowo Młodych” podało fałszywą wiadomość o oporze
nowogródzkich Żydów, która miała fundamentalne znaczenie dla członków
młodzieżowych ruchów syjonistycznych. Redaktorzy podkreślali, że „jedynie w
Nowogródku wiedzieli Żydzi, jak można umierać z godnością, jak można własną
śmierć okupić krwią ciemiężcy” (ARG, t. 19, 406). Nowogródek miał się stać
przykładem dla Żydów i pokazać, że są oni zdolni do zemsty na Niemcach (Ferenc
2021, 357–364).
Gdy rozpoczęła się wielka akcja
likwidacyjna, Geller i wraz z nim wielu członków Gordonii
wyjechali z Warszawy i schronili się w innych gettach, gdzie organizacja
posiadała struktury lokalne (Częstochowa, Kielce, Radom). Wrócili do Warszawy
już po akcji, jesienią 1942 r. (Lubetkin 1999, 76, 89; Gutman 1993, 389).
Gordonia przystąpiła do ŻOB, a Eliezer Geller został członkiem Komendy
organizacji. Gordonia należała także do Żydowskiego Komitetu Koordynacyjnego.
Bojowcy Gordonii wzięli udział w walkach w czasie akcji styczniowej
(Gutman 1993, 422; Engelking, Leociak 2013, 779, 784), a potem w trakcie powstania
w getcie. Oddziałem Gordonii dowodził Jakow Fajgenblat (Grupińska
2014, 175).
