Żydowska Organizacja Bojowa w czasie Wielkiej Akcji

Powołanie ŻOB

Młodzi działacze nie zaakceptowali tej decyzji. 28 lipca zwołano kolejne spotkanie, które
odbyło się w kibucu Droru na ul. Dzielnej 34. Jego uczestnicy – przedstawiciele Hechaluc -
Dror, Ha-szomer Ha-cair, oraz Akiby powołali Żydowską Organizację Bojową. W skład
dowództwa weszli z Hechaluc – Dror: Icchak Cukierman, Cywia Lubetkin, Mordechaj
Tenenbaum, a z Ha-Szomer Ha-Cair: Szmul Brasław, Józef Kapłan i Arie Wilner.
ŻOB podjął działania na czterech płaszczyznach: propagandowo – informacyjnej,
wyprowadzenia części aktywistów z Warszawy do oddziałów partyzanckich, dokonywania
aktów oporu, oraz poszukiwania uzbrojenia.
Pierwsza akcja plakatowania odezw z nawoływaniem Żydów do oporu przeciwko trwającemu
wysiedleniu miała miejsce na początku sierpnia 1942 roku. Afisze z hasłami: „Treblinka
oznacza śmierć, nie dajcie się wywozić z Warszawy”, lub „Żydzi! Ukrywajcie wasze żony i
dzieci, stawiajcie Niemcowi opór!” rozlepiła na Nalewkach grupa Mordechaja Tenenbauma.
Druga akcja miała miejsce 20 sierpnia. W obu przypadkach niektórzy członkowie zostali
pobici przez Żydów, a same plakaty zerwane (Lubetkin, 1993, s. 73). 20 sierpnia grupy ŻOB-u
dokonały także podpalenia kamienicy z rzeczami po Żydach deportowanych do Treblinki.
Celem tego aktu było uniemożliwienie zarekwirowania pozostały majątku żydowskiego przez
oddziały robotników Werterfasssung.
20, lub 21 sierpnia 1942 roku wykonano również najsłynniejszą akcję pierwszego ŻOB-u. Był
to zamach na znienawidzonego powszechnie Józefa Szeryńskiego, nadkomisarza Żydowskiej
Służby Porządkowej. Zamachowcem był Izrael Kanał, który służył w ŻSP. W czasie akcji
okazało się, że broń nie była sprawna i zacięła się po pierwszym wystrzale. Szeryński został
lekko ranny w policzek. Pomimo niepowodzenia, zamach miał olbrzymie znaczenie
propagandowe.

Ratowanie od deportacji

Paląca kwestią było ocalenie jak największej liczby członków ruchów młodzieżowych w
czasie trwającej akcji likwidacyjnej getta. Częściowo, w dalszym ciągu przebywali oni w
kibucu na Dzielnej 34, jednak ich pozostawanie w getcie było zbyt niebezpieczne.
Największa grupa została przerzucona do kibucu na Czerniakowie. Dwie pozostałe grupy
zdecydowano się skierować do partyzantki – do Międzyrzeca Podlaskiego i Werbkowic,
gdzie funkcjonował kibuc Droru. Grupy międzyrzecka została wymordowana w nieznanych
okolicznościach. Jej liczebność nie jest znana. Składała się z członków Droru i Ha-szomer
Ha-Cair. Wśród nich była Pesia Herman i Armin Laks (Lubetkin, 1993, s. 74).
Z kolei do Werbkowic wyprowadzono z getta łącznie około 100 osób w kilku rzutach. Jedną z
pierwszych grup wysłano tam jeszcze przed rozpoczęciem deportacji warszawskiego getta –
w czerwcu 1942 roku. Trafiła na trwająca akcję likwidacyjną getta w Hrubieszowie i
uratowała się dzięki spektakularnej akcji Frumki Płotnickiej i Chawki Folman – Raban. 31
sierpnia, lub 1 września 1942 roku z Warszawy do Werbkowic udała się kolejna grupa licząca
około 20 osób, w której składzie był m.in. Gedalia Gerszuni, sekretarz z Dzielnej 34,
(„inteligentny młodzieniec pobladły od cierpień”), Moniek Rajngewirc, działacz pochodzący
z Łodzi, kierował kuchnią na Dzielnej, Ichack Nożywer, oraz uczennice i uczniowie
podziemnego gimnazjum Droru: Ruta Szklar, Dina Lewin, Moniek Szlengel, Benek
Kacenelson (bratanek Icchaka Kacenelson), oraz Israel Zelcer, były członek kierownictwa
Gordonii. „Mieliśmy podstawę aby wierzyć, że wraz z tymi, którzy już znajdowali się w
Werbkowicach*, są oni w stanie rozwinąć szeroką działalność partyzancką na południe od
Lublina” – pisał o nich Icchak Cukierman (1983, s. 59). Jednak młodzież wychodząca z getta
została zidentyfikowana przez szpicli, zatrzymana podczas jazdy pociągiem, a następnie
rozstrzelana. Spowodowało to także denuncjację wszystkich członków kibucu w
Werbkowicach, którzy zostali zabici. Wśród nich był Mosze Rubenczyk, który dowodził
powstająca grupą partyzancką, Pesia Frumanowicz, Gina Lewin, Jakub Kac, Rut Szklar i
Icchok Nożyce 1 .
Według Cukiermana działacze z Werbkowiec zostali wydani Niemcom przez Israela
Zelcera* (183, 60). Miał on również wydać Niemcom Josefa Kapłana*, jednego z
najważniejszych działaczy podziemia żydowskiego. Gestapo zatrzymało go 3 września. Tego
samego dnia zabito na Gęsiej innego działacza ŻOB-u – Szmula Brasława * . Według relacji
Cukiermana, Zelcer znajdował się w samochodzie gestapo, który przyjechał do kancelarii
szopu OBW (Wschodnio-Niemieckie Warsztaty Stolarki Budowlanej), po to by
aresztować Kapłana. Po zatrzymaniu przewieziono go na Pawiak. Został rozstrzelany razem z
Zelcerem w jednej z bram na ulicy Dzielnej 11 września 1942 r.

Rozbicie pierwszego ŻOB

Sprawa kibucu w Werbkowicach, oraz aresztowanie Kaplana wpisały się w czarną serię
wydarzeń, jakie spotkały ŻOB na początku września 1942 roku. Organizacja utraciła również
całe posiadane uzbrojenia. Pierwsze pięć rewolwerów i osiem granatów wniosła do getta pod
koniec sierpnia Frumka Płotnicka i Arie Wilner. „Arie z drżeniem przypatrywał się, jak
dyżurny żandarm wsadził rękę do kosza z kartoflami Frumki, starając się sięgnąć do dna, ale
granatów nie znalazł. Nasz radość była nie do opisania” – wspominał Cukierman (1983, 55).
Ze względu na aresztowanie Kapłana, sztab ŻOB-u zdecydował przenieść posiadane uzbrojenie znajdujące się na Miłej 63 na Dzielną 34. Broń miała przenieść Reginka Sznajderman z Ha-szomer Ha-Cair. „Łącznika wyszła z domu, gdy Niemców zazwyczaj nie było na ulicach. Na nieszczęście przyjeżdżali właśnie autem. Wydała im się podejrzana.
Schwytali ją i znaleźli broń. Nasze nadzieje zostały zniweczone” – pisała o tej sprawie
Lubetkin (1999, 75). Ocalało tylko radio, dostarczone przez innego łącznika.
6 września członkowie Ha-szomer Ha-cair i Dror na Miłej 62 po raz kolejny spotkali się, by
zdecydować o dalszej formie oporu. Dyskusja ta trwała od początku powstania ruchu. Część
działaczy opowiadała się za natychmiastowym wystąpieniem przeciwko Niemcom, bez
względu na brak broni, co w konsekwencji oznaczałoby zbiorowe samobójstwo. Inni z kolei
chcieli systematycznie przygotowywać się do powstania, by uderzyć w momencie posiadania
wystarczających środków. „Postanowiono przestąpić ponownie do rozbudowy żydowskiej
siły zbrojnej. Wszystkimi siłami, które stoją do naszej dyspozycji, przy nadludzkim wysiłku.
Tej nocy rozstrzygnął się los stycznia i kwietnia 1943 r.” – wspominał Cukierman (1983, 65).
Istniejąca organizacja pod wpływem Cukiermana podjęła reorganizację w celu przygotowania
do powstania. Do nowych celów dołączono również nawiązanie kontaktów z polskim
podziemiem. Wyznaczono do tego Arie Wilnera i Marka Folmana. W październiku 1943
roku powołano nowy sztab ŻOB, na czele którego stanął Mordechaj Anielewicz.