Ferma chaluców na Czerniakowie

Początki fermy

Majątek na Czerniakowie był własnością Polaka Wojciecha Zatwarnickiego, który prowadził w nim eksperymentalne gospodarstwo ogrodnicze oraz szkolił studentów Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Członkowie Droru trafili do niego przez inżyniera Izraela Sudowicza, działacza Toporolu, który wyszukiwał właścieli ziemskich skłonnych do zatrudnienia młodych Żydów jako robotników rolnych. Lea Perelsztajn i Icchak Cukierman z Droru porozumieli się z Zatwarnickim, który okazał się bardzo życzliwy wobec pomysłu osadzenia chaluców w majątku. Zgodził się na stałe zamieszkanie grupy młodzieży na fermie, zwolnienie ich z kontroli poza godzinami pracy i dostarczanie im wystarczającej ilości żywności. Wszystkich warunków dotrzymał. Chaluce wprowadzili się na Czerniaków latem 1940 r.

Organizacja kibucu

Majątek był rozległy, w środku mieścił się sztuczny staw. Budynki mieszkalne znajdowały się na skraju pól. Formalnie żydowska młodzież pełniła funkcję płatnych robotników i była nadzorowana przez zarządcę gospodarstwa, który był volksdeutschem – w odróżnieniu od fermy chalucowej na Grochowie, która była zarządzana przez samych chaluców. Jednak dzięki wspólnemu zamieszkaniu udało się stworzyć typową dla kibucu wspólnotę. Icchak Cukierman wspominał: „Atmosfera na farmie była przyjemna, daleka od atmosfery obozu pracy. Panowały poprawne stosunki. Nocowałem tam kilka razy. Nie pamiętam już, czy były to lepianki czy baraki, ale było tam dużo łóżek i piętrowych prycz. Czasami przyjeżdżało tam dużo ludzi, łóżek nie starczało, więc spali na pryczach. Przebywając na farmie, człowiek miał wrażenie, że znajduje się w przedwojennym kibucu szkoleniowym.” (Cukierman 2020, 58). Wrażenie to potwierdza Cywia Lubetkin, która nieraz uciekała na fermy na Grochowie lub Czerniakowie, by odpocząć od koszmaru getta. Chaluce pracowali bardzo ciężko, ale dzięki temu mogli przysyłać żywność także do towarzyszy w getcie. (Lubetkin 1999, 39).

Kibucem na Czerniakowie kierowała Lea Perelsztajn. Od marca 1941 r. pracowała tam Hela Szuster, a od stycznia 1942 jej brat Szlamek. Hela Szuster wymieniła następujących mieszkańców kibucu na Czerniakowie, pochodzących z jej rodzinnego Pruszkowa: Zachariasz Artsztajn, Hela Farbman, Pola Zylberberg, Guta Tamboryn, Cyla Kiwkowicz, Balbina Synalewicz. (Grupińska 2014, 127). Według Cukiermana w kibucu jednocześnie przebywało kilkadziesiąt osób, w okresie żniw nawet 80. Czerniaków stał się punktem, w którym łączniczki Droru kontaktowały się z przywódcami ruchu, a także miejscem spotkań z polskimi działaczami konspiracji. W tym miejscu Cukierman dowiedział się od harcerza Henryka Grabowskiego o mordach Żydów w Ponarach pod Wilnem. Kibuc na Czerniakowie, podobnie jak grochowski był bazą ruchu podziemnego. (Cukierman 2020, 58, 112).

Okres wielkiej akcji i getta szczątkowego

Z powodu statusu majątku jako placówki pracy przymusowej, chaluce z Czerniakowa nie zostali przesiedleni do getta w listopadzie 1940 r. Gdy w getcie zaczęła się wielka akcja likwidacyjna latem 1942 r. właściciel majątku Zatwarnicki, obiecał mieszkańcom kibucu, że ostrzeże ich, jeśli Niemcy rozkażą mu ich wydać. W czasie akcji drorowcy wysyłali ludzi z getta do kibucu, m.in. Tuwię Borzykowskiego, Mordechaja Tenenbauma, Zachariasza Artsztajna, którzy zorganizowali tam komórkę samoobrony: mieli kilka pistoletów i granatów i byli gotowi stawić opór. Była to pierwsza baza Żydowskiej Organizacji Bojowej. Do deportacji z Czerniakowa jednak nie doszło. Udało się nawet ukryć kilkadziesiąt zbiegów z getta na terenie fermy, m.in. trzyletniego Gabriela, syna Eliasza Gutkowskiego z „Oneg Szabat”. Hela Szuster wspominała, że w 1942 r. w kibucu przebywało już 100 działaczy Droru i 50 Żydów spoza organizacji. (Cukierman 2020, 59; Grupińska 2014, 27).

W listopadzie kibuc odwiedziła Polka Helena Balicka-Kozłowska. Otrzymała ona pocztą kartkę z zaproszeniem od przyjaciółki Sary Biderman, której udało się uciec z getta w czasie akcji i została przygarnięta przez chaluców. Balicka-Kozłowska wspominała: „Weszłyśmy do szopy służącej młodzieży za sypialnię. Właśnie układali się do snu na zsuniętych ze sobą piętrowych pryczach. Wokół lampki naftowej, przykucnięte na górnych półkach, dziewczęta coś szyły. Było bardzo zimno, brudno i nieopisanie ciasno. – Nie jest tu u nas zbyt porządnie, ale to nic dziwnego – mówiła Sara. – Tu nie ma wody ani żadnych wygód. Myjemy się w stawie o kilometr stąd. […] Mogłoby być lepiej, ale oby jak najdłużej było tylko tak źle! Najważniejsze, że ludzie odnoszą się do nas życzliwie. I wiesz, mamy nawet rocznego bobaska. To cudowne dziecko!” (Balicka-Kozłowska 2002, 20).

10 grudnia 1942 r. Niemcy zmusili 83 chaluców do opuszczenia fermy czerniakowskiej i przeniesienia się do getta (ARG, t. 11, 266). Cukierman wspominał, że zaufanie do Zatwarnickiego było tak wielkie, że po powstaniu w getcie ocaleni bojowcy uciekali właśnie na teren fermy i tam się ukrywali. (Cukierman 2020, 59).

Upamiętnienie

Dworek Wojciecha Zatwarnickiego istnieje do dnia dzisiejszego. W 2013 roku izraelska organizacja Hanoar Haowed Wehalomed umieściła na nim tablicę o treści: „W tym miejscu działała w latach II wojny światowej farma chalucowa, której działacze utworzyli Żydowską Organizację Bojową i podjęli decyzję o Powstaniu w Getcie Warszawskim”.