Werterfassung
Powstanie Werterfassung
W okresie akcji eksterminacyjnej
latem 1942 r. na terenie getta pojawiła się kwestia mienia pozostałego po
Żydach wywiezionych do obozu zagłady w Treblince. Władze niemieckie planowały
stworzenie instytucji, której zadaniem byłoby przechwycenie tych ruchomości, nim
zostaną one wykorzystane przez pozostałych w dzielnicy Żydów i wywiezione na tzw. stronę aryjską. W tym celu do życia została powołana
Werterfassungstelle (niem. placówka [do spraw] uchwycenia wartości). Początkowo
na jej czele stał SS-Hauptsturmführer
Walther Geipel. Kierował on grupą żydowskich robotników – często formalnie
zatrudnionych w Radzie Żydowskiej, którzy w okresie akcji utracili
dotychczasowe zajęcia. Otrzymywali oni wówczas tzw. „zadania zlecone”, w
ramach których mieli zajmować się zwalczaniem „nieładu zewnętrznego”, jak
określano zbieranie i porządkowanie porzuconych pakunków i mebli (Person 2011, 256; Szpigielman 2020, 286).
We wspomnieniach żydowskich
Geipel zapisał się jako wyjątkowo brutalny funkcjonariusz, który osobiście
zamordował szereg osób, w tym naczelnika Aresztu Centralnego Leopolda (Ludwika) Lindenfelda wraz z
rodziną (302/129, k. 159). Jednocześnie relacja jego następcy – Franza Konrada
– wskazuje, że jego metody pracy były wysoce nieefektywne. Konrad wspominał, że
w sierpniu 1942 r. wydał on polecenie rozłożenia na części szeregu maszyn
drukarskich i introligatorskich, których elementy następnie pogubiły się i wymieszały
– przez co niemożliwe było ich powtórne uruchomienie (301/5034, k. 27). Jest
prawdopodobne, że niektóre z pożarów magazynów Werterfassung z sierpnia 1942 r.
zostały wywołane celowo, aby zamaskować skalę niegospodarności i ewentualnych
nadużyć ze strony ówczesnego jej kierownictwa.
Przejęcie władzy przez Franza Konrada
Latem 1942 r. do Warszawy
przyjechał SS-Obersturmführer
Franz Konrad. Jak pisała Katarzyna Person: „miał się zainteresować
możliwościami zarobku w getcie warszawskim i wykorzystania kredytów państwowych
przekazywanych przez Trzecią Rzeszę dla tych firm, które na bazie żydowskiej
siły roboczej prowadziły produkcję zbrojeniową” (Person 2011, 255). Na terenie getta przejął w sierpniu
przedsiębiorstwa wchodzące w skład trustu organizowanego przez Moryca Kohna i
Zeliga Hellera oraz ich niemieckiego partnera – Gustawa Siegmunda, a także
zarabiał na sprzedaży mienia z tych warsztatów do szopu Többensa (Person 2011, s. 255–256). Prawdopodobnie
po 10 sierpnia Konrad rozpoczął pracę jako kierownik grupy roboczej
Werterfassung, która zajmowała się grabieżą mienia w opuszczonych kamienicach z
terenu tzw. małego getta. Wówczas kierował oddziałem około 40–50 osób
(301/5034, k. 26).
Wkrótce później Geipel zniknął z
getta, pozostawiając kierownictwo całego Werterfassung w rękach Konrada. Na
przełomie sierpnia i września miało tam pracować około tysiąca Żydów (ARG, t.
34, 194–196). Jesienią 1942 r. jej liczba pracowników szybko wzrastała – do
około 3200 w początku grudnia (Person 2011, 258) i około czterech tysięcy w przededniu akcji styczniowej (302/129,
k. 126; Szpigielman 2020, 286). Ten dodatkowy personel rekrutował się spośród tzw. dzikich, czyli Żydów którzy nie posiadali „numerków życia”, a
także zwolnionych z pracy robotników szopowych.
Organizacja pracy Werterfassung
Stanowiska kierownicze w
Werterfassung często sprawowali Żydzi niegdyś pracujący w Radzie Żydowskiej i
Żydowskiej Służbie Porządkowej. Pośród nich znalazł się niegdysiejszy kierownik
Biura Kwaterunkowego Aleksander Fogiel (Szpigielman 2020, 303) czy były
podobwodowy ŻSP – Zygmunt Gutgold (AYV, Ber Warm, O.3/412, k. 2). Obok nich
pojawiali się także nieznani szerzej kierownicy nazwiskiem Szyfrys czy Frenkiel
(Szpigielman 2020, 303).
Drużyny robotników żydowskich kierowanoe do kolejnych kamienic. Ich pracę opisywał Stefan Szpigielman:
„Najpierw [wywożono – M.G.] »miękkie« rzeczy, po tym meble i
wszelkie metalowe urządzenia, na koniec wszystek gałgan, śmieć i niepotrzebny
szczątek, tak że zostawiano nagie ściany” (Szpigielman 2020, 303). Zrabowane
towary były zwożone do kilkunastu magazynów – jak wspominał Henryk Bryskier:
„Osobno magazynowano luksusowe meble, meble średniej wartości, względnie
kuchenne, oddzielnie dywany, srebra, biblioteki, bieliznę, żyrandole, narzędzia
kuchenne, porcelanę i szkło, oddzielnie garderobę i bieliznę. Oddzielnie
znajdowane surowce lub artykuły techniczne, maszyny i aparaty, medykamenty i
środki opatrunkowe, oddzielnie brylanty, biżuterię, pieniądze etc” (Bryskier,
s. 192.). Najcenniejsze łupy kierowane były, jak się wydaje, do magazynu przy
ul. Niskiej, przy którym mieściło się kierownictwo Werterfassung. Według
zeznania Franza Konrada znajdowało się tam, między innymi, „200 fortepianów i
pianin, instrumentów muzycznych i odpowiednich części, skład futer i skór […]
wartości 1,2 mln marek, […] rzadka literatura żydowska, obrazy olejne, […]
zegarki i warsztaty naprawy z ogromnymi składami części wymiennych, znaczki
pocztowe” (AIPN, GK, 317/874, t. 8, k. 55-56, [za:] Person, Filatelisty, s. 257.). Według zeznania
Franza Konrada na terenie dzielnicy żydowskiej utworzono ogółem 15 magazynów.
Większość mieszkańców getta miała
także ogólnie dobrą opinię o Franzu Konradzie, który miał odróżniać się
korzystnie od innych Niemców zarządzających zakładami na terenie dzielnicy. W
relacjach świadków był on opisywany jako człowiek podatny na próby przekupstwa
i chciwy, acz – co do zasady – niegroźny. Katarzyna Person wskazała jednak, że
w znacznej mierze wizerunek ten był elementem jego autokreacji, zaś Konrad miał
mieć siatkę informatorów przekazujących mu wiadomości o aktualnych wydarzeniach
w getcie (Person, Filatelisty, s.
261.). Ironicznie pisał o nim Stefan Szpigielman: „Konrad chwalił się pono, że
jako uczestnik akcji lipcowej nie zastrzelił ani jednego Żyda. Chyba w nagrodę
doczeka się orderu gwiazdy Wielkiego Syjonu ze wstęgą. Ale istotnie von Konrad
zezwierzęconym sadystą nie był” (Szpigielman, s. 303.).
Warsztaty Werterfassung
Na Niskiej mieściły się
warsztaty kierowane przez Konrada. Produkowano tam skrzynie do których pakowano
zagrabione mienie, wytwarzano obudowy odbiorników radiowych, a także renowowano
meble (Person, Filatelisty, s. 257.).
Nie jest jasne gdzie mieściły się, również należące do Werterfassung, warsztaty
włókiennicze i krawieckie. Zachowały się relacje o odświeżaniu zagrabionych
dywanów (Bryskier 2006, 192), a także o selekcjach odzieży, po których sztuki w
dobrym stanie kierowano do pralni, uszkodzone – do szwalni na naprawy, zaś
zniszczonym odcinano guziki, a szmaty wykorzystywano jako materiał wtórny lub
czyściwo. Konrad zeznał po wojnie, że za same zgromadzone w ten sposób guziki
jedna firma oferowała mu 100 tysięcy marek (AIPN, GK, 317/874, t. 8, k. 55–56,
[za:] Person 2011, 257),
zaś szmaty były wykorzystywane do produkcji czapek spadochronowych, pantofli do
lazaretów itp. (301/5034, k. 29–30). Praca w Werterfassung uchodziła za
wyjątkowo pewną, a jej pracownicy nie znaleźli się wśród wywiezionych ani w
listopadzie 1942 r., ani podczas akcji styczniowej. Jak pisała Rachela Auerbach
„w żadnej gałęzi niemieckiej produkcji Żydzi nie czuli się tak bezpieczni i
potrzebni, tak – długowieczni, jak właśnie w Werterfassung” (Auerbach 1949, 11), zaś zatrudniony tam były porządkowy – Ber Warm – wspominał, że
w kwietniu Żydzi byli skłonni płacić nawet 5 tys. zł za przeniesienie z
szopu do Werterfassung, gdyż uważano tę instytucję za chroniącą przed
deportacją (AYV, O.3/412, k. 3 mnp). W źródłach pojawiają się także wzmianki o
stosunkowo dobrych warunkach bytowych pracowników Werterfassung. Mieli oni
korzystać z kuchni zbiorowej do której, poza oficjalnymi przydziałami żywności,
trafiały także towary zarekwirowane na wachach (301/5034, k. 30).
Sprzedaż zagrabionego mienia
Towary zgromadzone w magazynach
Werterfassung były w części wywożone do Rzeszy lub sprzedawane niemieckim
przedsiębiorcom. Jak się wydaje, największą popularnością cieszyły się surowe
materiały i maszyny przemysłowe, zaś odzież, meble i sprzęty gospodarstwa
domowego były dostępne w nadmiarze, przez co zdecydowano się sprzedawać je
ludności polskiej. W gmachach synagogi na Tłomackiem i Centralnej Biblioteki
Judaistycznej gromadzone były meble, które następnie sprzedawano na aukcjach w
synagodze (Engelking, Leociak 2013, 773). Licytacje te cieszyły się dużą
popularnością, gdyż, jak się wydaje, mienie pożydowskie było sprzedawane po
niewygórowanych cenach. Niekiedy „aryjscy” nabywcy mogli także kupować
wyposażenie całych kamienic (Person 2011, 260), płacąc – w ciemno – ryczałt w wysokości 10–13 tys. zł. W tych
transakcjach Werterfassung współpracowała z Komisarycznym Zarządem
Zabezpieczonych Nieruchomości, który wówczas odpowiadał za administrację tych
budynków. W praktyce, zazwyczaj, wartość ruchomości była znacząco wyższa niż
przewidziany ryczałt – Konrad w swoim powojennym zeznaniu wspominał „należało,
jak już powiedziałem, oblicza[ć] najniższe ceny” (301/5034, k. 32). Do tych,
wyjątkowo korzystnych, zakupów dopuszczani byli wyłącznie ludzie pozostający w
bliskich stosunkach z władzami niemieckimi.
Likwidacja Werterfassung podczas powstania w getcie
Praca Werterfassung przebiegała
bez zakłóceń do wybuchu powstania w getcie. Jak się jednak wydaje, w ostatnich
miesiącach funkcjonowania traciła ona rację bytu, gdyż większość
opuszczonych mieszkań było już ograbionych z wszelkich ruchomości. Stefan Szpigielman,
który opuścił teren getta w końcu stycznia 1943 r., wspominał: „Zdawaliśmy
sobie sprawę z tego, że Werterfassung jest języczkiem u wagi losów dzielnicy.
Że po ukończeniu tych prac musi nastąpić jakaś decydująca przemiana”
(Szpigielman 2020, 304). Jest prawdopodobne, że wiosną 1943 r. zmniejszono
liczbę grup roboczych Werterfassung (Szpigielman 2020, 305). Jednocześnie jednak
Franz Konrad zapewniał swoich pracowników o ich bezpieczeństwie. Wielu uważało
jego słowa za szczególnie wiarygodne, gdyż ten „ciągnął z tej instytucji
milionowe osobiste korzyści” (AYV, O.3/412, k. 2 mnp) i podejrzewano, że
wykorzysta on swoją pozycję do ochrony tego źródła zysków.
W początku powstania w getcie
pracownicy Werterfassung byli skoszarowani na ul. Niskiej. 20 kwietnia Franz
Konrad wydał im polecenie stawienia się do przeglądu przed gmachem Rady
Żydowskiej na ul. Zamenhofa – polecenia tego posłuchało ok. 1,5 tys. osób, czyli
w przybliżeniu 1/3 całej załogi. Po przeglądzie pracownicy powrócili do swoich
domów z poleceniem pozostania na miejscu. To wydarzenie utwierdziło Żydów w
przekonaniu, że faktycznie pracownicy Werterfassung są wyłączeni od
przesiedlenia. Przez to gdy 23 kwietnia 1943 r. Franz Konrad wezwał załogę do
ponownego przeglądu, stawiło się około 3 tys. osób – z których niemal wszystkie
zostały wyprowadzone na Umschlagplatz i wywiezione do obozów pracy. W ten
sposób Werterfassung zakończyła działalność.
Na terenie getta pozostały
jeszcze magazyny wypełnione zrabowanym mieniem. Na tym tle doszło do konfliktu
między Konradem i prowadzącym pacyfikację getta Jürgenem Stroopem. Ten ostatni od 21 kwietnia 1943 r.
zdecydował się podpalać całe kwartały zabudowy, aby uniemożliwić przebywanie
tam żydowskim żołnierzom podziemia (Stroop 2009, 50), nie przejmując się losem znajdujących się tam
przedsiębiorstw i magazynów. Konrad, w powojennych zeznaniach, nie ukrywał
niezadowolenia tą decyzją i pisał: „Jedynie […] ułamek przedmiotów
wartościowych mógł zostać przetransportowany. Reszta została, niezależnie od
wartości i ilości, zniszczona pożarem” (301/5034, k. 56.) i pisał, że „z
zebranego i nagromadzonego mienia żydowskiego pozostała może tylko część
literatury” (301/5034, k. 69). Jednocześnie widoczne jest, że w pierwszych
dniach powstania, gdy Werterfassung dysponowała jeszcze tysiącami pracowników,
nie przeprowadzono ewakuacji mienia z getta – co sprawia wrażenie świadomej
decyzji Konrada. Jak się wydaje, niemal całkowite zniszczenie mienia w
magazynach na terenie getta było na rękę kierownictwu Werterfassung, gdyż w
pożarach zginęły dowody nadużyć w gospodarowaniu mieniem żydowskim.
