Icchak Kacenelson

Życiorys – przed 1939 r.

Urodził się w 1 lipca 1885 r. w Karelicach koło Nowogródka (obecnie Białoruś). Odebrał tradycyjne wykształcenie żydowskie w chederach w Łodzi i Zgierzu. Jego ojciec, Jakow-Beniamin, był pisarzem hebrajskim, tworzącym także w jidysz. W 1894 r. rodzina przeniosła się do Zgierza, w 1896 r. osiedlili się w Łodzi. Kacenelson wcześnie zaczął pracować zarobkowo, jednocześnie kształcił się na własną rękę. Około 1910 r. odwiedził Genewę, Berno i Berlin. Po powrocie otworzył własną szkołę hebrajską i pełnił funkcję jej dyrektora do wybuchu II wojny światowej. W 1925 r. odwiedził Amerykę. Związany był z ruchem syjonistycznym, kilkakrotnie odwiedzał Palestynę z zamiarem osiedlenia się tam na stałe. Od 1928 r. kierował Studiem Dramatycznym w Łodzi.

Dorobek pisarski do 1939 r.

Jego dorobek literacki do 1939 r. obejmuje przede wszystkim utwory w języku hebrajskim, głównie poematy, najbardziej znane: Bi-gwulot Lita (1908) i Ha-Nawi (Prorok), i wiersze, które wydał w trzech tomach w 1938 r. w Łodzi pod tytułem Szirim (Pieśni). Jest także współautorem (razem Icchakiem Berkmanem) serii podręczników Cafririm do nauki języka hebrajskiego.

Pisał również w języku jidysz, począwszy od debiutu poetyckiego w 1904 r. na łamach „Judisze Fołks-Cajtung” (Żydowska Gazeta Ludowa). Jego utwory ukazywały się na łamach prasy jidyszowej, głównie wydawanej w Łodzi, jak współredagowane przez niego „Heftn” (Zeszyty) z 1919 r. czy łódzki dziennik „Unzer Togblat” (Nasz Dziennik). W języku jidysz powstały także jego sztuki sceniczne, zarówno komedie, jak i dramaty, m.in. Bocherim (Chłopcy), Dekadent, Karikaturen (Karykatury). Tworzył je z myślą o prowadzonym przez siebie Studiu Dramatycznym w Łodzi.

W getcie warszawskim

8 września 1939 r., po wkroczeniu Niemców do Łodzi, razem z rodziną przeniósł się Krakowa, a w styczniu 1940 r. wyjechał do Warszawy. Od listopada 1940 r. przebywał w getcie warszawskim (Auerbach 1948, 12). Był związany z podziemną syjonistyczną organizacją młodzieżową Dror. Brał aktywny udział w organizowanym przez nią konspiracyjnym życiu kulturalnym i szkolnym. Prowadził zajęcia teatralne dla wychowanków internatu dla chłopców przy ul. Twardej 7 („Gazeta Żydowska” 1942, nr 82, 2). Uczestniczył także przygotowywaniu nielegalnych wydawnictw Droru. Na łamach wydawanej przez nią prasy opublikował artykuły o pisarzach żydowskich: Icchoku Lejbuszu Perecu, Mendele-Mojcher Sforimie i Chaimie Nachmanie Bialiku. Czynnie wspierał także działania podziemnej organizacji JIKOR na rzecz propagowania języka jidysz w getcie warszawskim. 15 lutego 1941 r. wziął udział w imprezie artystyczno-literackiej zatytułowanej Godzina dla żydowskiego pisarza i artysty (ARG I 379).

Twórczość gettowa

W getcie prowadził bardzo intensywną działalność pisarską. Tworzył głównie w języku jidysz: wiersze, poematy i dramaty.

W grudniu 1940 r. napisał Izker – poemat w dwóch częściach, nawiązujący do Miasta rzezi Chaima Nachmana Bialika (ARG t. 29, 199; ARG t. 29a, 194). Z wczesnego okresu pochodzą także wiersze: Ojf wegn fun amol (Na niegdysiejszych drogach), Folks motiw fun jor 1940 (Motyw ludowy z roku 1940), Wen der tojwl iz gerecht (A jeśli szatan ma rację), Di chronik wegn Herszele Tojt (Kronika śmierci Herszele). W maju 1941 r. powstał jego wiersz satyryczny Der Bal (Bal) (ARG II 390), krytykujący zamożnych mieszkańców getta za brak solidarności z ich ubogimi sąsiadami.

Na przełomie 1941 i 1942 r. pod wpływem dramatycznie pogarszających się warunków życia w getcie napisał Lider fun kelt (Wiersze o chłodzie) oraz Lider fun hunger (Wiersze o głodzie).

Wiosną 1942 r. w związku z docierającymi do getta warszawskiego wiadomościami o pierwszych masowych akcjach eksterminacyjnych ludności żydowskiej poeta stworzył serię wierszy o tematyce martyrologicznej: Wej dir (Biada tobie) (ARG II 393) i Der Jid hot gelacht (Żyd roześmiał się), Dos lid wegn Szlojme Żelichowski (Pieśń o Szlojme Żelichowskim) (ARG II 392) i Dos lid wegn Radziner (Pieśń o cadyku z Radzynia)  (ARG II 395).

W czerwcu 1942 r. powstał jego wiesz Karmelicka, opowiadający o nasilającym się terrorze w getcie warszawskim w przededniu masowych deportacji do Treblinki.

Utwory dramatyczne i przekłady

Jego dorobek pisarski z getta warszawskiego obejmuje także fragmenty prowadzonej przez niego kroniki oraz teksty dramatyczne: Handel, mich cit in gas (Handel, ciągnie mnie na ulicę), Arum Jeruszalaim (Cwiszn di pastecher) (Obok Jerozolimy. Wśród pastuchów), Kinder in gas (Dzieci na ulicy), Szalchmones. Purim-bild (Podarki. Obrazek purimowy), Job. Biblisze tragedie in drej aktn (Hiob. Biblijna tragedia w trzech aktach) (ARG II 391). Ten ostatni utwór, będący wierszowaną parafrazą Księgi Hioba, ukazał się jako jedyny w postaci książkowej w 1941 r. nakładem podziemnego wydawnictwa Dror. Prawdopodobnie większość utworów dramatycznych, jeśli nie wszystkie, poeta napisał z myślą o swoich podopiecznych z internatu przy ul. Twardej 7, uczestniczących w prowadzonych przez niego zajęciach teatralnych.

Poeta prowadził także intensywną działalność translatorską. Przetłumaczył na jidysz fragmenty Biblii hebrajskiej (ksiąg Izajasza, Jeremiasza, Jozuego), a także poemat Miasto rzezi Chaima Bialika.

Fragmenty Hioba oraz niektóre ustępy Biblii w tłumaczeniu Kacenelsona zaprezentował publicznie w getcie zaprzyjaźniony z nim aktor, Żak Lewi, podczas swojego autorskiego wieczoru, zorganizowanego 18 lipca 1942 r. w lokalu Kuchni Samowystarczalnej przy ul. Leszno 14 („Gazeta Żydowska” 1942, nr 84, 2).  

Pierwsza akcja likwidacyjna

W trakcie pierwszej akcji likwidacyjnej getta 18 sierpnia 1942 r. pod nieobecność poety w domu na Umschlagplatz zabrani zostali jego żona, Chana, i dwaj młodsi synowie, 14-letni Bencjon i 11-letni Jomele. Wywieziono ich do ośrodka zagłady w Treblince. Poeta wraz najstarszym synem, Cwi, znalazł kryjówkę po aryjskiej stronie.

W tym okresie autor napisał bardzo osobisty wiersz Der tog fun majn grojsn umglik (Dzień mojego wielkiego nieszczęścia) (ARG II 394), opisujący stratę bliskich, a także dwa poematy hebrajskie: Nad brzegami Babilonu oraz I zemstę dam nad Edomem (ARG II 404).

Aryjska strona

Ukrywając się po aryjskiej stronie, poeta przychodził do getta, żeby spotkać się ze swoimi czytelnikami, wywodzącymi się głównie z kręgów młodzieży syjonistycznej (Cukierman 1948, 9). Wziął udział m.in. w wieczorze autorskim zorganizowanym w szopie drzewnym przy ul. Gęsiej 30, podczas którego czytał swój poemat Treblinka, współcześnie uznany za zaginiony (AŻIH 301/2816, 8). 

W obozach Vittel i Drancy

W ramach akcji „Hotel Polski” 3 maja 1943 r. na podstawie sfałszowanych zagranicznych paszportów Hondurasu został z synem deportowany do obozu dla internowanych w Vittel we Francji, a następnie do obozu w Drancy (Auerbach 1948, 12). Na początku października 1943 r. poeta rozpoczął pracę nad swoim najbardziej znanym utworem wojennym Lid fun ojsgehargetn jidiszn folk (Pieśń o zamordowanym narodzie żydowskim), ukończonym 18 stycznia 1944 r. W obozie skomponował również dramaty hebrajskie: Hanibel (Hannibal) i Bemacewe Haraszis (Macewa Rasziego), jak również Pinkes Witel (Kronika Vittel).

W kwietniu 1944 r. razem z synem został  deportowany do Auschwitz. 1 maja (według innego źródła 3 maja) obaj zginęli zamordowani w komorze gazowej podobozu Birkenau.

Powojenne losy spuścizny literackiej pisarza

Zachowała się bardzo bogata spuścizna literacka Kacenelsona z okresu getta warszawskiego. Część utworów odkryto zaraz po wojnie w Podziemnym Archiwum Getta Warszawskiego. Pozostałe wydobyto z podziemnego archiwum organizacji Dror, zakopanego na terenie kibucu na Grochowie w Warszawie. Obecnie znajdują się one w Ghetto Fighters’ House Archive (Archiwum Kibucu Bohaterów Getta) w Izraelu.

Kopię napisanych w obozie poezji Kacenelsona, w tym Pieśni o zamordowanym narodzie żydowskim, przewiozła do Palestyny Rut Adler-Goldberg, która jako obywatelka brytyjska została internowana przez Niemców w Vittel (AŻIH, 301/7011). Oryginały utworów zostały zakopane przez samego poetę na terenie obozu.

Pierwsza pełna edycja utworów gettowych poety ukazała w 1984 r. pod redakcją Jechiela Szejntucha w tomie Jidisze getto-ksowim, Warsze 1940–1943 (Pisma z getta, Warszawa 1940–1943) (Kacenelson 1984). W drugiej edycji z 2017 r. uwzględniono jedynie utwory z Archiwum Ringelbluma, w tym nieznany poemat I dam zemstę nad Edomem…, którego autorstwo ustaliła Agnieszka Żółkiewska (ARG t. 26).