Kibuc Dror - ul. Dzielna 34

Początki działalności kibucu Dror w trakcie wojny

Kibuc mieszczący się w kamienicy pod tym adresem działał od 8 września 1939 roku w siedzibie dawnej centrali He-halucu, do której dotarli działacze z Łodzi, a później kolejni aktywiści – Kirszke Kuczer, w październiku Frumka Płotnicka, Tosia Altman z „Ha-szomer Ha-Cair”, a w styczniu Cywia Lubetkin. „Doszłam na Dzielną 34. Ta sama brama ite same schody. Z biciem serca wchodzę. Pukam, otwiera Cwi Kucer. Osłupiał, zobaczywszy mnie, leczy szybko oprzytomniał. Z wielka radością wprowadził mnie do wnętrza, natychmiast otoczyli mnie towarzysze opowiadali o swoich przeżyciach” (Lubetkin, 1999, s. 19).     W kwietniu 1940 r. do Warszawy przybył Icchak Cukierman. Kamienica pod szyldem placówki dla uchodźców skupiała młodzież zaangażowaną w działalność Droru. Prowadzono też Żydowską Kuchnię Ludową Samopomocy Społecznej i pralnię. Dzięki temu kibuc miał dobre stosunki z Judenratem, który w pismach oficjalnych tytułował go „Punkt chaluców Droru” (w jidysz), oraz dobrą przykrywkę do pracy konspiracyjnej przed Niemcami. Kibuc mieścił się dwie kamienice od zachodniej ściany Pawiaka, budynku administracyjnego za więzieniem kobiecym. W sierpniu 1941 otrzymał pismo do Judenratu nakazujące zamknięcie i zaklejenie okien od strony więzienia, oraz zakaz korzystania z balkonów. Zajmował dwa piętra kamienicy. Żyło w nim kilkaset osób. „Jednego dnia szumi tu jak w ulu, zaś następnego dnia bywa tu pusto i znów pełno” – wspominał Cukierman (2000, s. 68). .

Rola kibucu przy Dzielnej w życiu ruchu

Zapadały tu najważniejsze decyzje dotyczące konspiracji żydowskiej. Przewijały się wszystkie istotne postacie związane z żydowskim ruchem oporu. Stąd wyruszały żydowskie łączniczki i łącznicy do gniazd Droru na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Odbywały się ważne dla ruchu spotkania i wydarzenia, jak na przykład krajowe seminaria Droru z uczestnikami spoza Warszawy (na pierwszym pojawiało się 45 osób z 23 miejscowości),narady, odczyty, pogadanki, dyskusje, seminaria. Wieczorami, podczas godziny policyjnej odczytywano komunikaty z nasłuchu radiowego. Na Dzielnej działało kierownictwo seminarium Droru (lekcje odbywały się w mieszkaniach uczniów). Uczęszczała do niego m.in. Chawka Folman-Raban, która pisała o Dzielnej, jako o miejscu, które odegrało ogromną rolę w jej życiu. W kibucu zamieszkała z Chańcią Płotnicką, młodszą siostrą Frumki Płotnickiej, Sarą Szelibowską i kilkoma innymi dziewczętami (Folman-Raban, 2000,s. 39). . Na Dzielnej odbywały się także nielegalne spotkania działaczy podziemia. Na stałe mieszkali tam m.in. Tuwie Borzykowski, Icchak Cukierman, Cywia Lubetkin. W ich pokoju przygotowywano materiały do odbijanych na powielaczu gazet „Dror” i „Dror – wolność”, „Jedijes” (Wiadomości), oraz zeszytów „Lamadrich” (dla instruktora) (ARG, t. 19).. „Dom był jak azyl, był magnesem” – wspominała Płotnicka. Sekretarzem kibucu był Gedalia Gerszuni („inteligentny młodzieniec pobladły odcierpień”), kuchnią kierował natomiast Moniek Rajngewirc, działacz pochodzący z Łodzi.W kibucu odbywały się także wieczory literackie, podczas których występowali znani poeci jak np. Icchak Kacenelson, który swoją biblijną sztukę „Hiob” odczytał właśnie na Dzielnej 34, jak się okazało, w dniu najazdu III Rzeszy na Związek Radziecki, 22 czerwca 1941 roku. Napisał tez poemat poświęcony przyjaciołom z kibucu na Dzielnej pt. Izkor (modlitwa poświęcona umarłym), który nie zachował się (Lubetkin, 1999, s. 43). . „W okresie dwuletniej egzystencji Kibucu na Dzielnej przeżywał różne dni. Niekiedy wieczorami rozlegał się swobodny śmiech, zaś czasami zła wiadomość potrafiła zdusić każdy głos. (…) Kibuc wchłaniał w siebie jak gąbka łzy miasteczek, ich cierpienia, wysiedlania i mordy” – pisał Cukierman (1993, 76). . W styczniu 1942 na Dzielnej odbył się trzecie i ostatnie seminarium Droru (ARG, t. 7, 255-256)..

Wobec eksterminacji - w 1942 r.

17 kwietnia do kibucu weszło kilku Niemców z listą poszukiwanych Icchaka Cukiermana i
Lonki Koziebrodzkiej. „W tym czasie Icchak, Cywia i Mordechaj Tenenbaumowie
znajdowali się w innym, zakonspirowanym mieszkaniu. Lonka tego dnia znajdowała się w
podróży kurierskiej. Rozczarowani Niemcy opuścili nasz dom. Po chwili usłyszeliśmy strzały.
Okazało się, że Niemcy złapali naszego sąsiada z synem i rozstrzelali ich. Być może mieli
rozkaz zabicia odpowiedniej liczby osób” (Folman-Raban, 2000, s.49). Zabitym był 40 letni Aron
i 10 – letni Józio Szulcowie (ARG, t. 33, 374-376). Kibuc funkcjonował nadal. 4 czerwca
1942 roku pod adres: Icchak Cukierman, Dzielna 34/8 wysłano kartkę z prośba o pomoc.
Nadawcą był (Icchak?), który prosił o wsparcie dla towarzyszy usiłujących dostać się do
kibucu w Werbkowicach (ARG, t. 1, 167-170).
W czasie Wielkiej Akcji 28 lipca 1942 roku na Dzielnej 34 powstała Żydowska Organizacja
Bojowa. Pomimo blokad na tej ulicy, wydaje się, że spora część kibucu pozostała w
budynku. „Nie zapomnę nigdy wieczoru 20 sierpnia, kiedy to zainicjowaliśmy naszą
działalność. Wyszliśmy z ulicy Dzielnej 34. Na tej oraz na sąsiednich ulicach nie było już
Żydów. Niemcy nie mieli pojęcia, że na podwórzu w pobliżu Pawiaka mieści się sztab ŻOB.
Rozdzieliliśmy się na grupy. Jedni mieli podpalać opuszczone domy i składy ze zrabowanym
żydowskim mieniem, inni rozklejać plakaty, a jeden z nas miał zabić Szeryńskiego” –
wspominała Lubetkin (1999, s. 72). 21 sierpnia Izrael Kanal, po nieudanym zamachu na Józefa
Szeryńskiego (dwukrotnie go ranił) wrócił na Dzielną 34. Wczesną jesienią 1942 roku
zdecydowano o przerzuceniu działaczy z kibucu do innych lokalizacji. Chawka Folman –
Raban przeniosła się na ulicę Muranowską i Zamenhofa 56/58 (2000, 54), inni trafili do kibicu
na Grochowie, który funkcjonował do grudnia 1942 roku, próbowano także wysłać młodzież
do partyzantki, do lasów, ale członkowie tych grup zostali wyłapani i rozstrzelani. W
budynku po kibucu Dzielnej 34 mieszkał jeszcze przez jakiś czas Cukierman z Cywią
Lubetkin „otoczeni pustymi domami”. W styczniu przebywał już na Zamenhofa 56/58