Józef Szeryński (1893-1943)

Przed wojną

Józef Szeryński, urodził się w 1893 r. jako Józef [?] Szenkman, ukończył siedem klas gimnazjum, służył w armii rosyjskiej, a od 1920 r. w polskiej Policji Państwowej. W marcu 1920 r. otrzymał awans na komisarza, rok później na nadkomisarza, w styczniu 1930 r. na podinspektora. W kwietniu 1929 r. został kierownikiem nowo utworzonego Referatu Prasowego Komendy Głównej Policji Państwowej, był więc pierwszym rzecznikiem prasowym polskiej policji. Od maja 1935 do września 1939 r. służył jako oficer inspekcyjny Komendy Wojewódzkiej w Lublinie. Pomimo stosunkowo niewielkiego wykształcenia i, co było bez wątpienia większą przeszkodą, braku zasług podczas pierwszej wojny światowej i później wojny polsko-bolszewickiej, Szeryński bardzo szybko piął się po kolejnych szczeblach kariery policyjnej. 

W 1922 r. wszedł w skład delegacji tworzącej Policję Państwową na Śląsku, mającej na celu między innymi zorganizowanie dla rekrutów przyspieszonych, czterotygodniowych kursów policyjnych. Szeryński już na początku kariery zdobył więc umiejętności, które okazać się miały bezcenne po objęciu przez niego funkcji w getcie. Organizacją policji interesował się zresztą przez cały okres międzywojenny, poświęcając jej publikacje w policyjnej prasie specjalistycznej. Wśród artykułów, które publikował w okresie międzywojennym, są opracowania z historii Policji Państwowej, specjalistyczne studia z zakresu regulacji prawnych, czy szczegółowe opisy technik działań policjantów bogato opatrzone historiami czerpanymi z własnego doświadczenia autora.

W getcie warszawskim

Nawet wśród najbardziej nieżyczliwych Szeryńskiemu nie pojawiały się sugestie, że otrzymał stanowisko z polecenia gestapo lub Policji Polskiej, chociaż przedwojenne znajomości na pewno były przy rozpatrywaniu jego kandydatury dużym atutem. Wybór osoby związanej z Policją Polską Generalnego Gubernatorstwa, organu nadzorczego nowo tworzonej Służby Porządkowej, był wyborem zrozumiałym i stosowanym również w innych gettach Generalnego Gubernatorstwa. Z dokumentacji polskiego podziemia znajdującej się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie w zespole Delegatury Rządu na Kraj wynika, że Szeryński był w „zażyłych stosunkach przyjacielskich” z komendantem Policji Polskiej w Warszawie Marianem Kozielewskim i szefem sztabu Bolesławem Buyko, których znał jeszcze z czasów swojej pracy w Komendzie Głównej Policji Państwowej. 

Szeryński oficjalnie objął stanowisko kierownika Żydowskiej Służby Porządkowej 26 października 1940 r. Opinie na temat roli Szeryńskiego w getcie warszawskim były bardzo zróżnicowane. Podczas gdy jedni go doceniali za sprawną organizację gettowej policji, inni widzieli w nim symbol przemocy i korupcji, która coraz wyraźniej stawała się częścią codziennych działań Żydowskiej Służby Porządkowej (ARG, t. 34, 102). Autor Szopki Policyjnej pisał o nim:

Nie jest moją winą,

że zawsze byłem gliną.

Byłem nią za endeka

i w sanacyjnym czasie,

tak już to się trzyma człeka,

że w policji dobrze ma się.

Byłem w czasie Brześcia, po maju i przed majem.

Teraz w ghetcie także gliną pozostaję. (ARG, t. 26, 141) 

1 maja 1942 r. Józefa Szeryńskiego aresztowano. Za formalną podstawę aresztowania Szeryńskiego, według informacji, jakie przekazał Adamowi Czerniakowowi Karl Brandt, posłużyło oskarżenie o przechowywanie u polskiego oficera policji futer żony, co byłoby złamaniem wprowadzonego w grudniu 1941 r. zakazu ich posiadania przez Żydów. Trzeba jednak zauważyć, że Szeryński uniknął przewidzianej w rozporządzeniu kary śmierci. Mediacje w sprawie oswobodzenia Szeryńskiego podejmowane przez Czerniakowa, który próbował nawet dotrzeć do szefa SS i policji w dystrykcie warszawskim Arpada Wiganda, okazały się bezskuteczne. Nie powiodła się także interwencja Policji Polskiej. Pomimo starań Czerniakowa o osadzenie go w Areszcie Centralnym na Gęsiej, 6 maja Szeryńskiego umieszczono na Pawiaku.

Prawdopodobnie już w pierwszym dniu akcji deportacyjnej Józef Szeryński powrócił na stanowisko kierownika ŻSP, według relacji jednego z byłych policjantów wypuszczony z więzienia na wyraźną prośbę Józefa Lejkina, według innego – na skutek interwencji Karla Brandta. Szeryński nie odzyskał jednak pozycji, jaką miał przed aresztowaniem. Wcześniej sam kierował Służbą Porządkową, teraz został wprawdzie kierownikiem, ale Lejkin był kierownikiem technicznym, a Mieczysław Szmerling – kierownikiem Umschlagplatzu. Ta trójka, po śmierci Czerniakowa i objęciu stanowiska prezesa Judenratu przez Mieczysława Lichtenbauma, stała się de facto władzą żydowską w getcie.

20 sierpnia Izrael Kanał, były policjant, a jednocześnie działacz podziemia żydowskiego i członek Akiby, strzelił do Józefa Szeryńskiego w jego mieszkaniu przy ul. Nowolipki 10. Choć Szeryński został tylko raniony i po kilku dniach rekonwalescencji powrócił do pracy, zamach przyjęty był przez wielu entuzjastycznie.

Zamach na Szeryńskiego, pierwsza akcja zbrojna żydowskiego podziemia, był na pewno punktem zwrotnym dla społeczności getta – pokazał, że opór jest możliwy.

23 stycznia, dzień po zakończeniu akcji styczniowej, Józef Szeryński popełnił samobójstwo.