Ferma chaluców na Grochowie

Przed wojną

Gospodarstwo na Grochowie zaczęto organizować w 1919 r., a pierwsza czwórka chaluców przybyła do niego w lutym 1920 r. W latach dwudziestych na fermie przebywało ok. 20 osób jednocześnie, w następnym dziesięcioleciu ich liczba stale rosła w związku z zwiększonym zainteresowaniem emigracją i ideami syjonistycznymi. W przededniu wojny w kibucu grochowskim mieszkało 200 osób. W założeniu chaluce po kilkunastu miesiącach szkolenia mieli wyjeżdżać do Palestyny. Na fermie uprawiano zboża, warzywa i kwiaty, hodowano krowy, drób i konie. Chaluce wynajmowali mieszkania w okolicy, dopiero w 1928 r. na terenie fermy postawiono dom mieszkalny, co było możliwe dzięki dotacji Henryka Doktorowicza. Nad gospodarką czuwał agronom Aron Kryński, zatrudniony w 1931 r. Jednocześnie młodzi syjoniści uczyli się języka hebrajskiego, literatury hebrajskiej, historii i geografii Izraela, prowadzili koło teatralne i orkiestrę, urządzali potańcówki. W latach 30-tych kibuc grochowski był już sławny także poza Polską. Odwiedzali go działacze syjonistyczni i dziennikarze; jego tereny stanowiły plan zdjęciowy filmu „Purimszpiler” Josepha Greena. Ale też w tym czasie nasilały się chuligańskie ataki na fermę, organizowane przez bojówki endeckie. W maju 1935 r. w czasie takiego napadu zastrzelono mieszkankę kibucu Fridę Wołkowyską (Cieśla 2013, 3-19).

Po wybuchu wojny

We wrześniu 1939 r., na polecenie Komitetu Centralnego Dror (powstałego w 1938 r. z połączenia organizacji he-Chaluc i Frajhajt), mieszkańcy kibucu opuścili Grochów, udając się na wschód. Ferma została rozkradziona i zdewastowana, a budynek mieszkalny zburzony (Cukierman 2020, 45). Wczesną wiosną następnego roku wielu chaluców powróciło jednak do Warszawy i postanowiło odbudować kibuc. Sprawą tą zainteresowano Radę Żydowską i American Joint Distribution Committee. Z dokumentacji Rady wynika, że stała się ona oficjalną właścicielką fermy grochowskiej. W 1940 r. Rada wpłaciła na rzecz kibucu 69,7 tys. zł, z czego 56,2 tys. pochodziło z dotacji Jointu (Ludność żydowska w Warszawie, 2012, 588-589). Już na początku maja 1940 r. chaluce przynieśli prezesowi Rady Adamowi Czerniakowowi pierwsze plony w postaci rabarbaru i szparagów. Jednak ferma była nadal w bardzo złym stanie, a przede wszystkim padała ofiarą licznych kradzieży, rozkradano także plony. Ponadto w budynku zamieszkał przypadkowy gość i nie chciał go opuścić (Czerniaków 1983, 110-111).

W sierpniu 1940 r. na Grochowie pracowało 41 osób (według źródeł prasowych i wspomnieniowych – ok. 60). Tylko część była tam zakwaterowana z powodu braku miejsca: funkcje mieszkania pełnił naprędce zbudowany barak. Chaluce właśne odbudowywali stajnię-oborę, posiadali jedną krowę i jednego konia, zgłaszali zapotrzebowanie na kolejne trzy konie (ARG, t. 27, 273-274). Na fermie uprawiano warzywa: ziemniaki, kapustę, buraki, rabarbar, cebulę, marchew, pomidory. Jesienią planowano obsiać 22 morgi żytem i 2 morgi pszenicą. Założono małą wytwórnię marmolady i konserw. Zbiory warzyw były udane. Część sprzedawano, a część przekazywano Żydowskiej Samopomocy Społecznej – Komisji Koordynacyjnej do placówek opiekuńczych. W wytwórni konserwowano pomidory, które później oddawano CENTOS-owi dla małych podopiecznych (Gazeta Żydowska 5/40, 2; 16/40, 6). Współpraca z organizacjami opieki społecznej polegała na pewnej wymianie: kibuc dostawał również z ŻSS-KK produkty żywnościowe (ARG, t. 27, 666).

Rola Heinricha Bollenbacha

W sierpniu 1940 r. o fermie dowiedział się niemiecki urzędnik Heinrich Bollenbach, szef Podwydziału Spraw Ludnościowych i Opieki Społecznej w urzędzie Pełnomocnika Szefa Dystryktu na miasto Warszawę. 3 sierpnia wizytował gospodarstwo po raz pierwszy, a potem wielokrotnie do niego wracał. Czerniaków zapisał: „Bollenbach był u nich kilka razy i się w tej robocie zakochał. Twierdzi, że rzuci wszystko i przeniesie się do nich. Obiecał, że dostarczy im krów, nakazując dostawę... mnie” (Czerniaków 1983, 143). W innym dokumencie zapisano, że Bollenbach był tak pod wrażeniem młodych ludzi, że chciał przekazać fermie konie pochodzące z rekwizycji na jarmarku. Chalucom udało się wykręcić z tego kłopotliwego prezentu (ARG, t. 27, 898). Podobno Bollenbach zaproponował również specjalną ochronę niemieckiej policji wokół kibucu, by zapobiec kradzieżom, co również spotkało się z odmową (AŻIH, 302/25, cz. I, 65). Icchak Cukierman wspominał: „Na Niemcach zrobił wrażenie fakt, że Żydzi pracują w rolnictwie. Nie było przyjemnie słyszeć, jak strofują Judenrat, żeby dał nam krowę czy konie. Nie byliśmy zachwyceni tym, że się o nas troszczą.” (Cukierman 2020, 46).

Sympatia Bollenbacha miała jednak dla mieszkańców fermy duże znaczenie: ochronił ich przed poborem do obozów pracy, a w listopadzie 1940 r., po jego interwencji, uwolniono kilku chaluców aresztowanych przez polską policję (Czerniaków 1983, 147, 165; ARG, t. 29, 174). Bardzo prawdopodobne, że dzięki niemu kibucu nie zlikwidowano po zamknięciu getta.

Kibuc Grochów w ruchu chalucowym

Wiosną 1940 r. kierownictwo Droru postanowiło udostępnić kibuc innym ruchom młodzieżowym. Na Grochowie zamieszkali działacze Ha-Szomer ha-Cair, Ha-Noar ha-Cyjoni, Ha-Poel ha-Mizrachi. Cukierman wspomina, że dość szybko doszło do nieporozumień co do roli, jaką miałby odgrywać kibuc. Dror chciał rozbudowywać fermę, ściągać na nią coraz więcej ludzi, uczynić z niej centrum ruchu chalucowego nawet kosztem innych inicjatyw, a pozostałe organizacje wolały zamienić ją w źródło lepszej żywności. Ponadto pojawiły się podejrzenia uprawianie prostytucji wobec jednej z mieszkanek kibucu z ruchu Ha-Szomer ha-Cair. Ostatecznie Dror usunął z kibucu działaczy innych ruchów (Cukierman 2020, 56-57).

Kibuc na Grochowie kontynuował swoje zadania sprzed wojny – był fermą szkoleniową w zakresie rolnictwa i miejscem przygotowania do emigracji – ale także prowadzono w nim działalność konspiracyjną. Łączniczki Droru podróżujące po całej Polsce, przed przybyciem do getta nocowały w kibucu i tam zostawiały prasę konspiracyjną i inne materiały (Cukierman 2020, 57). Cywia Lubetkin wspominała: „Kibuc był wówczas jasnym ciepłym światełkiem w mroku otaczającej nas rzeczywistości. Mieliśmy nielegalną gazetę przywożoną z Warszawy, co umożliwiało nam naukę hebrajskiego. Toczyły się burzliwe dyskusję na bieżące tematy. Nieraz w najcięższych chwilach rozbrzmiewał śpiew lub też całe towarzystwo tańczyło skoczną horę. Miejskie hachszary przyciągały młodzież. Gdy nadszedł dzień próby, kibuce stały się komórkami zbrojnego oporu. (…) Najważniejsze było to, że potrafiliśmy stworzyć w fermach kibucowych styl życia oraz stosunki międzyludzkie oparte na wzajemnej pomocy i równości, całkowicie odmienne od panujących w getcie.” (Lubetkin 1999, 38-39).

Likwidacja kibucu

15 listopada 1940 r. mieszkańcy fermy zostali przeprowadzeni do getta pod eskortą policji niemieckiej i polskiej. Działacze Droru Cukierman i Josef Korniański, a później Cywia Lubetkin, interweniowali w Radzie Żydowskiej u urzędnika Izraela Grzędy, uzyskując zgodę na powrót chaluców na Grochów. Szmulik Grinberg, jedyny mieszkaniec kibucu, który ukrył się przed pójściem do getta, uratował fermę przed grabieżą. Przez kolejny rok kibuc nadal działał (Cukierman 2020, 57). W marcu 1941 r. Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej (ŻTOS) deklarowało, że ferma grochowska jest jednym z prowadzonych przez nie punktów dla przesiedleńców: był to jeden ze sposób zalegalizowania kibucu i usunięcia podejrzeń o działalność konspiracyjną (AŻIH, 211/1075, 16).

Jednakże w czerwcu 1941 r. teren fermy został przejęty przez Komisaryczny Zarząd Zabezpieczonych Nieruchomości, co w praktyce oznaczało rekwizycję. Walczono jednak o pozostawienie chaluców na miejscu. Komisarz dzielnicy żydowskiej Heinz Auerswald zgodził się, by 21 zatrudnionych w tym czasie osób pozostało na fermie w charakterze robotników rolnych nadzorowanych przez narzuconego zarządcę. Jednocześnie zakazał subwencjonowania fermy grochowskiej przez organizacje w getcie (AŻIH, 211/128, 76-77, 107). Los mieszkańców kibucu stał się od tej pory bardzo ciężki. Zarządca fermy, volksdeutsch z Poznańskiego racjonował żywność, donosił na nich i nękał na różne sposoby. Ostatecznie w początkach 1942 r. usunął nielicznych już chaluców z kibucu. Zarząd ruchu przeniósł ich do drugiego kibucu na Czerniakowie (Cukierman 2020, 57).