Berman Adolf Abraham (1906-1978)

Przed wojną

Abraham Berman urodził się w Warszawie 17 października 1906 r. Jego rodzicami byli Guta z domu Bernikier i Isser (Izydor) Lejb, kupiec i działacz syjonistyczny. Berman uczęszczał do Gimnazjum Stefana Żuchowskiego, a następnie do Gimnazjum Michała Kreczmara w Warszawie, gdzie zdał maturę w 1925 r. Podjął studia na Wydziale Filozoficzno-Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1931 r. otrzymał stopień doktora na podstawie rozprawy pt. „Zagadnienia przedmiotu i podziału psychologii społecznej” napisanej pod kierownictwem prof. Władysława Witwickiego. Praca została opublikowana we fragmentach w Przeglądzie Filozoficznym. Od 1933 r. Berman uczęszczał do Studium Pedagogicznego na Uniwersytecie, nadał pracował naukowo, pisząc artykuły z dziedziny psychologii i pedagogiki (AUW, KEM 546).

Po studiach podjął pracę jako nauczyciel filozofii w Gimnazjum im. Magnusa Kryńskiego oraz Gimnazjum Chinuch w Warszawie – w tym pierwszym pełnił również funkcję psychologa szkolnego. Pracował również w Poradni Pedologicznej Towarzystwa Przyjaciół Dzieci przy Elektoralnej 6, którą kierowała dr Zofia Rozenblum; było to miejsce, gdzie wielu młodych psychologów odbywało staż: współpracowano z zakładami opiekuńczymi CENTOS-u, sądem dla nieletnich i szkołami. W latach 1934-1935 Berman prowadził referat do spraw młodzieży pracującej i poradnictwa zawodowego w Zjednoczonym Komitecie do Spraw Żydowskiego Rzemiosła, gdzie poznał Michała Weicherta oraz dyrektora Jointu Icchaka Gitermana. Gdy w 1936 r. w CENTOS-ie postanowiono o utworzeniu sieci poradnictwa psychologicznego i zawodowego dla młodzieży, Berman został zatrudniony jako kierownik nowego działu. Do wybuchu wojny utworzył ok. 50 placówek tego typu w całej Polsce (Berman 1980, 34-36; AYV O.3./2360, 15).

            W czasach studenckich Berman wstąpił do młodzieżówki Jugnt, związanej z partią Poalej Syjon Lewica, a w latach późniejszych działał w tej partii: publikował w prasie partyjnej i wykładał na kursach wieczorowych. Osobą, która wprowadziła go do partii, był Emanuel Ringelblum. W tym czasie Berman nauczył się języka jidysz (pochodził z rodziny polskojęzycznej) (Berman 1980, 28-29).

Od 1930 r. był partnerem, a od 1936 r. mężem Basi Temkin. Para mieszkała przy ul. Ogrodowej 29.

W getcie

Po wybuchu wojny rozpadło się kierownictwo CENTOS-u. W okresie oblężenia nieliczni pozostali w Warszawie pracownicy, jak Rachela Sztajn, Izaak Briański i Berman zakładali prowizoryczne punkty opieki dla dzieci – ofiar wojny (ARG, t. 29a, 248). Po ustaniu działań wojennych CENTOS zaczął intensywnie zakładać placówki opiekuńcze. W styczniu 1940 r., po aresztowaniu Briańskiego, Berman został kierownikiem CENTOS-u. Zatrudnił wiele swoich koleżanek i kolegów ze studiów i miejsc pracy – psychologów, pedagogów, pielęgniarek. Stale rozbudowywał działalność CENTOS-u i dostosowywał ją do sytuacji wojny i getta: opieką objęto dzieci przesiedleńców w punktach, zakładano półinternaty i pogotowia opiekuńcze dla dzieci ulicy, zbudowano sieć kącików w komitetach domowych, zamieniano kuchnie w tajne szkoły. Berman walczył o finansowanie opieki nad dziećmi przez specjalne akcje zbiórkowe (Miesiąc Dziecka), ale też odwoływanie się do prywatnych darczyńców (Berman 1980).

            Intensywna praca w CENTOS-ie nie pozwoliła Bermanowi na aktywną działalność polityczną w getcie, niemniej pozostawał jednym z liderów Poalej Syjon Lewicy, obok Ringelbluma i Szachny Sagana (ARG, t. 17, XX-XXI). Był jednym z działaczy Bloku Antyfaszystowskiego i współredaktorem jego organu Der Ruf (Polski słownik judaistyczny, t. 1, 179).

Kiedy rozpoczęła się wielka akcja likwidacyjna, Berman próbował ocalić zakłady CENTOS-u przez zamienianie ich w warsztaty rzemieślnicze lub placówki opieki nad dziećmi robotników szopów. Zabiegi te ostatecznie się nie udały (Berman 1958). Początkowo Bermana i jego żonę chroniła legitymacja pracownika instytucji opieki społecznej. Po zmniejszeniu liczby zatrudnionych Bermanowie dwukrotnie przechodzili selekcję, raz wylądowali na Umschlagplatzu – wyratowały ich interwencje z zewnątrz. 5 września 1942 r. opuścili getto, podejmując tę decyzję nagle. Trzykrotnie padli ofiarą rabunku i szantażu, zanim dotarli do pierwszej kryjówki po „aryjskiej stronie” (Bermanowie 1963, 148, 151, 155-157).

Po „aryjskiej stronie”

Bermanowiemieszkali po „aryjskiej stronie” w wielu miejscach, płatnych i bezpłatnych, często zmuszani do zmiany lokalu (zob. hasło Temkin-Bermanowa Basia). Berman kilkakrotnie był szantażowany – najgorsze spotkanie ze szmalcownikiem nastąpiło w styczniu 1944 r., po którym na kilka miesięcy zrezygnował z wychodzenia z mieszkania.

            Berman wyszedł z getta bez wiedzy swojej partii. Powstały w październiku 1942 r. w getcie Żydowski Komitet Narodowy wybrał go jednak, mimo niechęci Poalej Syjon Lewicy, na swojego przedstawiciela po „aryjskiej stronie”, motywując to szerokimi kontaktami Bermana w polskich sferach politycznych. Działalność Bermana w ŻKN po „aryjskiej stronie” realizowała się w dwóch sferach. Po pierwsze, zorganizował sieć pomocy dla ukrywających się Żydów, początkowo namawiając telefonicznie do ucieczki znajomych, przyjaciół i współpracowników, którzy pozostali w getcie, wyszukując dla nich mieszkania. Gdy powstała Rada Pomocy Żydom „Żegota”, Berman został jej sekretarzem i reprezentantem ŻKN. Zbudował siatkę łączników i współpracowników, która objęła pomocą ok. 5 tys. ludzi. Przez jego ręce przechodziły pieniądze przysyłane z zagranicy dla ukrywających się Żydów. Rozdzielał je, załatwiał fałszywe dokumenty, organizował nawet ucieczki z obozów. Z ukrywającymi się przyjaciółmi utrzymywał nierzadko kontakt listowny i osobisty. We współpracy z innymi działaczami: Ringelblumem, Wasserem, Temkin-Bermanową zbierał i ukrywał relacje ocalałych (Paulsson 2007, 291, 298; Temkin-Bermanowa 2000, passim).

Drugą sferą działalności Bermana było reprezentowanie ŻKN wobec polskich władz: Delegatury Rządu na Kraj i rządu londyńskiego. Zbierał informacje o Zagładzie, sporządzał raporty i przesyłał je do przedstawicieli partii żydowskich w Radzie Narodowej w Londynie i do polskiego rządu, m.in. raport Rozwój działalności ŻKN po stronie aryjskiej. Napisał jednodniówkę pt. Głos z otchłani, wydaną w podziemiu w Warszawie (Libionka 2008, 368; Libionka 2013, 313).

Utrzymywał także kontakty z podziemiem komunistycznym. Wszedł w skład Krajowej Rady Narodowej jako przedstawiciel Poalej Syjon Lewicy już na jej pierwszym powsiedzeniu w nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 r., a później kierował referatem żydowskim KRN. W czasie powstania warszawskiego był członkiem Rady Politycznej Armii Ludowej na Żoliborzu (Temkin-Bermanowa 2000, 232-233).

            Powstanie warszawskie Bermanowie przeżyli na Żoliborzu, w październiku 1944 r. wyszli z miasta i tułali się po podwarszawskich wsiach, ostatatecznie osiadając w Izabelinie.

Po wojnie

Berman znalazł się w pierwszym składzie prezydium powołanego w lutym 1945. w Lublinie Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (po rozwiązaniu Komitetu Tymczasowego) jako zastępca przewodniczącego. Funkcję tę pełnił nieprzerwanie do lutego 1949 r., kiedy został przewodniczącym CKŻP (był również krótko przewodniczącym między lutym a kwietniem 1947 r.). W 1946 r. współtworzył Ligę do Walki z Rasizmem. Był redaktorem pisma Poalej Syjon Lewicy Przełom. Zabiegał u władz polskich o umożliwienie swobodnej emigracji Żydów. W październiku 1947 r. stanął na czele Zjednoczonej Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej „Poalej Syjon” w Polsce, dążącej do zbudowania socjalistycznego państwa żydowskiego w Palestynie przy pomocy Związku Radzieckiego. W kwietniu 1949 r. został usunięty ze stanowiska w CKŻP – władze komunistyczne likwidowały w tym czasie autonomię żydowską i pluralizm partyjny.

W 1946 r. w Warszawie urodził się jedyny syn Bermanów, Emanuel.

            W 1950 r. Bermanowie wyjechali na stałe do Izraela i zamieszkali w Tel Awiwie. Berman wstąpił do partii socjalistycznej Mapan, z ramienia której był posłem do Knesetu w latach 1951-1954. W 1954 r. wstąpił do Komunistycznej Partii Izraela, wszedł w skład jej prezydium i redagował jej pismo w języku jidysz Froj Isroel. Działał w Międzynarodowej Organizacji Oporu oraz w Lidze Przyjaźni Polsko-Izraelskiej (Polski słownik judaistyczny, t. 1, 179; Kunert 1987, 22).

            Ukrywane w czasie wojny relacje ukrywających się Żydów, a także dokumenty związane ze swoją działalnością pomocową w ramach ŻKN przekazał do Ghetto Fghters House. Jest autorem kilku tekstów wspomnieniowych, w tym książki Wos der gojrl hot mir baszert. Mit Jidn in Warsze.

Tagi: działacze polityczni, działacze społeczni, Poalej Syjon Lewica, opieka społeczna, opieka nad dzieckiem, CENTOS, konspiracja, prasa konspiracyjna, strona aryjska, Żegota, ŻKN, ocalali, powstanie warszawskie