talmud-tora
talmud-tora
Talmud-Tora (hebr., nauczanie
Tory; jid.
talmetojre) – pojęcie używane w dwóch podstawowych znaczeniach:
1. nazwa religijnej szkoły elementarnej, przeznaczonej dla dzieci najuboższych rodziców, a także dla sierot, których nie stać było na opłacenie nauki u prywatnych nauczycieli (por.
mełamed).
T.-t. działały najczęściej przy synagogach bądź w wynajmowanych pomieszczeniach albo w prywatnych mieszkaniach nauczycieli, rzadziej zaś – i raczej dopiero w okresie nowożytnym – posiadały własne lokale albo budynki. Szkółki te pierwotnie były publicznymi
chederami, w których nauka była bezpłatna, a zatrudnieni tam
mełamedzi byli opłacani najczęściej z funduszy gminnych bądź organizacji dobroczynnych (por.
dobroczynność). Stosowano w nich w zasadzie te same metody i program nauczania, co w chederach. Nadzór nad
t.-t. sprawowała gmina lub utrzymujące je bractwo (por.
2.); jednak ze względu na fakt, że były one instytucjami o charakterze religijnym, funkcje „inspektorów” (nadzorujących) zazwyczaj sprawowali rabini (w gminnych
t.-t. – członkowie
rabinatu). Prądy modernizacyjne, zainicjowane przez zwolenników
haskali, oraz dążenia do
emancypacji i
asymilacji, a także ruch odrodzenia narodowego, z natury rzeczy w pierwszym rzędzie dotarły do
t.-t., poprzez wprowadzanie do niektórych z nich przedmiotów zw. świeckimi (w różnym wymiarze, w zależności od osoby, która sprawowała pieczę nad daną placówką). W Warszawie w 1858, tj. za czasów urzędowania rabina D.B.
Meiselsa, za zezwoleniem władz, mimo sprzeciwu części ludności zachowawczej, do dwóch istniejących
t.-t. wprowadzono naukę kaligrafii hebrajskiej, czytania i pisania w języku hebrajskim, początków pisania i czytania w języku polskim oraz rachunków. W ten sposób, pozostając nadal placówkami religijnymi, zyskiwały one charakter szkół publicznych. Nazwę
t.-t. nosiła też płatna szkoła religijna, działająca z przerwami od 1858 przy reformowanej synagodze przy ul. Daniłowiczowskiej (por.
judaizm reformowany), prowadzona przez kaznodzieję, M.
Jastrowa. W okresie tzw. reżimu
asymilatorów (od 1871), po przyjęciu przez władze zaborcze ostrego kursu rusyfikacyjnego w szkolnictwie w Królestwie Polskim, szkoły gminne tego typu zostały gruntownie zreformowane (przez pewien czas były jedynymi publicznymi placówkami oświatowymi, w których nauczano języka polskiego). Pierwsza jidyszystyczna
t.-t. rozpoczęła działalność w Warszawie dopiero w 1912. Na ziemiach polskich pojawiły się również dużo później niż na Zachodzie
t.-t. dla dziewcząt (pierwszą otwarto w Rzymie już w 1745). Pod koniec XIX w. w unowocześnionych
t.-t. wprowadzano niekiedy opłaty za naukę (czasem dość wysokie), co było elementem zmiany charakteru tych placówek edukacyjnych. Tworzyły je także nowoczesne organizacje społeczno-kulturowe, np. na ziemiach wcielonych do Cesarstwa Rosyjskiego Towarzystwo Upowszechniania Oświaty pośród Żydów w Rosji w 1910 subsydiowało 38 placówek sumą ok. 24 tys. rubli. Wprowadzanie wszystkich tych innowacji spotykało się z oporem i protestami ortodoksów, w wypadku gminnych
t.-t.- najczęściej reprezentowanych przez członków
rabinatów. Wiele tego typu szkół, zwłaszcza w mniejszych ośrodkach, zachowało też tradycyjny kształt do 1939. W okresie międzywojennym
t.-t. wspierała organizacja edukacyjna
Chorew, powiązana z
Agudą. W roku szkolnym 1934/1935 do prowadzonych przez nią
t.-t. uczęszczało ogółem 43 028 uczniów. W okresie
Holokaustu w gettach
t.-t. działały nielegalnie, stanowiąc ważne ogniwo podziemnego życia rel. (por.
getta w okresie Holokaustu). Po wojnie początkowo nastąpił rozwój szkolnictwa religijnego; w 1946 istniało 36
t.-t. Po
pogromie kieleckim i emigracji większości ortodoksów zaczęło ono zamierać (por.
emigracja Żydów z Polski).
2. T.-T. – nazwa
bractwa (stowarzyszenia) religijnego, zajmującego się utrzymywaniem szkoły dla dzieci najuboższych rodziców, których nie stać było na opłacenie nauki u
mełamedów, a także dla sierot (np. w Warszawie przed I wojną światową istniały m.in.: Towarzystwo Opieki nad Biednymi Dziećmi i Sierotami m. Warszawy „Talmud Tora Or” [Szkoła Talmudyczna „Światło”]; Towarzystwo Niesienia Pomocy Biednym Dzieciom i Sierotom Żydowskim „Talmud Tora de-Szar ha-Barzel” [Szkoła Talmudyczna przy Żelaznej Bramie]). Bractwa takie w praktyce mogły istnieć tylko w większych gminach. Podstawą funkcjonowania tych instytucji był nakaz religijny realizacji powszechności nauczania; Ben Sira pod koniec III w. p.n.e. wprowadził bezpłatne nauczanie, zaś
Szymon ben Szetach w I w. p.n.e. – system szkolnictwa gminnego; a w kręgu kultury aszkenazyjskiej – wnuk
Rasziego, Jaakow ben Meir TAM, w XII w. zalecił gminom wypłacać bądź subsydiować pensje nauczycieli, co stało się praktyką w Nadrenii ok. 1220. Bractwa
T.-T. przejmowały te obowiązki, ciążące na całej społeczności żydowskiej, sprawowane za pośrednictwem gmin – ich wydziały dobroczynności lub specjalnych wydziałów szkolnych. Mogły też uzupełniać działania w tym zakresie, podejmowane przez kahały. Najstarszy statut takiego bractwa i jeden z najstarszych (bądź nawet wręcz najstarszy) w dziejach
diaspory, pochodzi z Krakowa z 1551. Zawiera on nie tylko szczegóły dotyczące funkcjonowania bractwa, ale również działania i programu szkoły. (Zob. też:
tan(n)aici;
Tory studiowanie)
