emigracja Żydów z Polski
emigracja Żydów z Polski
rozpoczęła się w XVII w.; pierwszy większy odpływ ludności żydowskiej z granic Rzeczypospolitej nastąpił po powstaniu Chmielnickiego, a następnie po potopie szwedzkim i wojnach z Rosją. Przyczyną emigracji były nie tylko rzezie, których ofiarą padali Żydzi, ale także załamanie się podstaw żydowskiego życia gospodarczego. Wojna trzydziestoletnia stworzyła nowe możliwości do osadnictwa na zachodzie Europy. Wyjeżdżano z terenów położonych u zach. i płn. granic Rzeczpospolitej: z Małopolski do Austrii, na Śląsk i Morawy, z ziem litew. i białorus. do Prus Książęcych, zaś z Wielkopolski – do Brandenburgii i płn. Niemiec, a także do Holandii i Turcji. Emigracja żydowska z ziem Rzeczypospolitej przyczyniła się do rozwoju wielu gmin żydowskich w zach. Europie. Wśród emigrantów była znaczna liczba ludzi ubogich. Z tej fali stosunkowo niewielu powróciło do Polski. Początek kolejnego silnego ruchu emigracyjnego z ziem polskich został wywołany przez rozbiory. Były to przede wszystkim migracje wewnętrzne, z punktu widzenia państw zaborczych, kiedy przenoszono się na nowe tereny wewnątrz granic Rosji, Austrii lub Prus. Stopniowo na coraz większą skalę odbywały się też emigracje zamorskie. Po I rozbiorze rządy pruski i austriacki pozbyły się znacznej części ubogiej ludności żydowskiej, która została zmuszona do przeniesienia się na ziemie centr. Polski. Emigracja z terenu wszystkich trzech rozbiorów, uwarunkowana była przede wszystkim przez czynniki gospodarcze. Rozbiory otworzyły przed Żydami nowe możliwości, szczególnie w Prusach i Austrii, przy tym intensywna była emigracja z zaboru pruskiego w głąb Niemiec. Emigracja Żydów z ziem polskich nasiliła się w okresie wojen napoleońskich, a potem po klęsce Wiosny Ludów (1848), szczególnie wobec pogorszenia się położenia ekonomicznego Żydów. Nieco później, i na mniejszą skalę, nastąpiła emigracja Żydów z Pomorza i Górnego Śląska. Przeważająca liczba wyjeżdżających kierowała się do Ameryki. Do lat 80. XIX w. emigracja żydowska z ziem zaboru rosyjskiego i austriackiego miała mniejsze rozmiary. Kierowała się ona do guberni jekaterynosławskiej, chersońskiej oraz tauryjskiej, a także do Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Żydzi z zaboru austr. przenosili się przede wszystkim do Wiednia, na Węgry i Bukowinę. Tysiące Żydów z zaboru rosyjskiego, będących absolwentami wyższych uczelni i płatnikami najwyższych podatków, którym udało się otrzymać pozwolenie na zamieszkanie poza strefą osiadłości, przeniosło się na wschód imperium, głównie do Moskwy i Petersburga. W 2. poł. XIX w., a szczególnie po fali pogromów w Rosji z lat 80., Stany Zjednoczone stały się najważniejszym celem emigrujących. W 1881–1891 wyjechało tam z Rosji 135 tys. Żydów, zaś w następnym dziesięcioleciu – ok. 280 tys. Liczba emigrantów, która opadła nieznacznie na początku lat 90. XIX w., wzrosła gwałtownie na początku XX w., szczególnie po pogromie w Kiszyniowie w 1903, a potem po wybuchu rewolucji 1905 i podczas procesu M.M. Bejlisa. Drugim, po Stanach Zjednoczonych, celem emigracji w XIX i na początku XX w. stała się Anglia. Żydzi z zaboru austriackiego i rosyjskiego przenosili się do Niemiec, przede wszystkim do Nadrenii i Berlina. Na znacznie mniejszą skalę emigrowali do Kanady, Argentyny, na Kubę, do Meksyku, Urugwaju, Chile, Paragwaju, Boliwii, Wenezueli, Ekwadoru, a także do Afryki Południowej. Emigracja do Palestyny (alij(j)a) miała w tradycji żydowskiej szczególne znaczenie. Palestyna była zawsze celem wędrówek pobożnych Żydów, zwłaszcza tych, którzy chcieli zostać tam pochowani. Liczba wyjeżdżających zwiększyła się w latach 40. XIX w., a następnie rosła w kolejnych falach aliji. Emigracja żydowska z ziem polskich różniła się od nieżydowskiej; rzadziej miała charakter sezonowy, częściej natomiast rodzinny; reemigracja była niewielka. Wśród wyjeżdżających Żydów znacznie też niższy był odsetek ludzi czynnych zawodowo. Przeważali ludzie ubodzy, którzy w wielu przypadkach odbywali podróż do Stanów Zjednoczonych na koszt krewnych. Wśród emigrantów żydowskich był też znaczny odsetek analfabetów, zwłaszcza wśród kobiet. W 1917 w Stanach Zjednoczonych wprowadzono restrykcje imigracyjne, które wykluczyły niektóre kategorie Żydów z możliwości emigrowania do tego kraju. I wojna światowa przyspieszyła przemieszczanie się ludności żydowskiej w Europie Środk. i Wsch., szczególnie na terenach objętych działaniami armii rosyjskiej. Żydów usuwano z rejonów objętych działaniami wojennymi, często wysyłano na wschód. W granicach imperium ros. przemieszczono ogółem 500–600 tys. Żydów. Po wkroczeniu Rosjan do Galicji 200–400 tys. Żydów uciekło na Węgry, Morawy, do Czech i Wiednia. W 1920–1921 ponownie wzrosła emigracja żydowska z Europy Wsch. do Stanów Zjedn., Kanady i Argentyny. Wielu Żydów podjęło decyzję o wyjeździe, pod wpływem fali wystąpień antyżydowskich, które miały miejsce bezpośrednio po zakończeniu wojny. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości znaczna liczba Żydów z Wielkopolski, Pomorza i Śląska wyjechała do Niemiec. W okresie międzywojennym możliwości emigracyjne Żydów stawały się coraz bardziej ograniczone, na skutek polityki państw, które tradycyjnie były krajami docelowymi. W 1919 Wlk. Brytania wprowadziła zaostrzenie kontroli imigrantów. W 1921 Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił kwoty imigracyjne; w 1921–1927 stopniowo ograniczano je (w 1927 – do liczby nie przekraczającej 150 tys. emigrantów rocznie). Polską kwotę obniżono z 31 tys. do 6 tys. Podobne ograniczenia wprowadziła także w l. 20. Argentyna, w 1923 Kanada, w 1925 Australia, w 1930 Płd. Afryka. Jeszcze większe ograniczenia poszczególne kraje wprowadziły w okresie Wielkiego Kryzysu. W latach międzywojennych nie tylko zmniejszyły się rozmiary żydowskiej emigracji, ale także zmieniła się jej struktura wewnętrzna, pod względem zawodowym oraz płci i wieku. Rosła liczba emigrujących kobiet, dzieci i ludzi starszych (z wyjątkiem emigracji Żydów do Palestyny). W 1921–1925 z Polski wyjechało ponad 184 tys. Żydów (ponad 39% wszystkich emigrantów), z czego w 1921, tzn. przed wprowadzeniem ograniczeń, ponad 70 tys. do Stanów Zjednoczonych. W 1926–1937 wyemigrowało ponad 200 tys. Żydów. Wzrost emigracji w 1933–1936 wiązał się przede wszystkim ze zwiększoną liczbą wyjazdów do Palestyny (była to całkowicie żydowska emigracja). Żydem był co drugi emigrant na stałe opuszczający Polskę. Żydzi zdecydowanie przeważali wśród emigrujących na Kubę, do Meksyku, Australii, Argentyny, Brazylii i Urugwaju oraz Afryki Południowej. Żydzi wyjeżdżali też z Polski nielegalnie, m.in. do Francji i Palestyny. Pomocy udzielały im JEAS i Wydział Palestyński. W 1920–1924 ukazywał się tygodnik w języku jidysz „Der Emigrant” (Emigrant), poświęcony sprawom e.Ż. z P., później stał się on dodatkiem do dziennika „Hajnt”. Wychodziły także inne czasopisma poświęcone emigracji („Der Jidiszer Emigrant” [jid., Żydowski Emigrant] i „Emigracje-Cajtung” [jid., Gazeta Emigracyjna]). W latach 30. władze polskie szukały sposobu na przyspieszenie żydowskiej emigracji, m.in. na Madagaskar. W 2. połowie lat 30. silną konkurencję dla tej emigracji zaczęła stanowić emigracja Żydów z III Rzeszy. W 1939–1940 ok. 300–350 tys. Żydów zbiegło z terenów okupowanych przez Niemców na ziemie, znajdujące się pod okupacją sowiecką; kilku tysiącom z nich udało się wyjechać do Szwecji, Palestyny (2,5 tys. osób), Stanów Zjednoczonych, Kanady i Australii. Po zakończeniu wojny, na terenach wyzwolonych, Żydzi rozpoczęli organizowanie nielegalnej emigracji (bricha). Do końca 1945 wyjechało z Polski prawdopodobnie ok. 2 530 Żydów. Po pogromie kieleckim (4 VII 1946) e.Ż. z P. przekształciła się w masowy exodus, w większości do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. W tym okresie wyjechało ok. 200 tys. osób. W 1946–1948 przybyło do Palestyny 17 tys. Żydów pol., a do końca 1950 – 106 tysięcy. Większość emigrujących udała się do Stanów Zjedn.; w 1945–1956 przybyło tam 160 tys. Żydów z Polski, 12 tys. wyjechało do Kanady, 15 tys. do Australii i Nowej Zelandii, a ok. 30 tys. do krajów Ameryki Łacińskiej. Po 1947 emigracja nielegalna straciła na znaczeniu. Emigrującym z Polski Żydom udzielały wówczas pomocy HIAS, Joint, Wydział Emigracyjny CKŻP, a w przypadku emigracji do Izraela – również Biuro Palestyńskie oraz przedstawicielstwo dyplomatyczne tego kraju. W 1949 i 1950 wyjechało z Polski ponad 30 tys. Żydów, na podstawie prawa do optowania za obywatelstwem państwa Izrael. Do 1956 wyjeżdżały tylko nieliczne osoby, którym udało się uzyskać specjalne pozwolenie, przede wszystkim w ramach łączenia rodzin. Kolejna fala e.Ż. z P. nastąpiła w 1956. Wyjechała wówczas również większość spośród ok. 25 tys. Żydów, którzy powrócili ze Związku Radzieckiego (por. repatriacja Żydów polskich ze Związku Radzieckiego). Do 1959, szczególnie w 1956–1957, wyjechało ok. 40–50 tys. Żydów, zaś w 1961–1967 – tylko 3 800. Po wojnie sześciodniowej i w wyniku kampanii antysemickiej 1968 (Marzec ’68) wyjeżdżano do Izraela z jednostronnym dokumentem podróży. Prawdopodobnie emigrowało wówczas 15–25 tys. osób pochodzenia żydowskiego; szczególnie licznie wyjeżdżali przedstawiciele inteligencji: dziennikarze, lekarze, inżynierowie, prawnicy, oficerowie, członkowie elity intelektualnej PRL. (Zob. też: Bilu; Goldflam Samuel; Żydowskie Towarzystwo Kolonizacyjne)
