Marzec '68

Marzec '68

1. wystąpienia studenckie w Polsce w 1968, wpisujące się w dzieje genezy powstania opozycji demokratycznej i obalenia komunizmu; 2. nagonka antysemicka w Polsce ( antysemityzm), prowadzona w 1967-1969, pod przykrywką antysyjonizmu. Mimo formalnie obowiązującej w ruchu komunistycznym ideologii internacjonalizmu, liczne były w nim przejawy niechęci do Żydów, czy nawet popularności stereotypów antyżydowskich w części organów bezpieczeństwa (por. Protokoły Mędrców Syjonu). Motyw spisku żydowskiego przeciw komunizmowi pojawił się między innymi w czasie wielkiej czystki w 1936 w Związku Radzieckim. Potem nastąpiły kolejno: prześladowania Żydów i kultury jidysz w Związku Radzieckim (1948); wykorzystanie elementów związanych ze spiskiem syjonistycznym w procesach pokazowych Laszlo Rajka na Węgrzech (1949) i Rudolfa Slanskiego w Czechosłowacji (listopad 1952); sprawa lekarzy kremlowskich (1953). Wszystkie te wydarzenia oddziaływały na postawę władz komunistycznych w Polsce. W 1953 został z niej wydalony konsul Izraela jako persona non grata (w związku z bezpodstawnymi oskarżeniami o szpiegostwo; por. przedstawicielstwo dyplomatyczne Izraela w Polsce), jednak przygotowywany przez UB proces pokazowy się nie odbył. W Polsce antysemityzm odgrywał specyficzną rolę w konflikcie władzy ze zniewalanym społeczeństwem (por.: żydokomuna; pogrom kielecki). Od 1956 wykorzystywano go również w wewnętrznych rozgrywkach władz. 21 XII 1961, w niewyjaśnionych okolicznościach, zginął naczelny redaktor „Walki Młodych”, H. Holland. Jego śmierć była wiązana z walkami między frakcjami „puławian” (liberalną, z którą związany był Holland) i „natolińczykami” (dogmatyczną) w łonie PZPR. Od połowy lat 60. silny akcent na argumentację antysemicką położyła grupa „partyzantów”, odwołująca się do nacjonalizmu, której przewodził Mieczysław Moczar. Kiedy w 1967 na Bliskim Wschodzie wybuchła tzw. wojna sześciodniowa, państwa bloku sowieckiego (w tym Polska) potępiły Izrael, a następnie zerwały z nim stosunki dyplomatyczne. Władze zaczęły usuwać Żydów z wojska (akcja trwała do 1969; pierwsze objawy antysemityzmu w polskiej armii pojawiły się już w 1957, zaś listy „niepewnych oficerów” zaczęto sporządzać w 1960). W przeczuciu nadciągającej katastrofy TSKŻ organizował spotkania, na których składano deklaracje solidarności z antyizraelską polityką państwa. Mimo to, wymuszono na nim zrzeczenie się trwałego majątku, ograniczono wiele form działalności (por. np. „Jidisze Szriftn”) oraz odcięto od pomocy Jointu (od początku 1968). Kiedy 8 III 1968 doszło do wystąpień studenckich, od 11 III 1968 w środkach masowego przekazu została rozpętana nagonka „antysyjonistyczna”, która w wielu środowiskach padała na podatny grunt antysemickich uprzedzeń. Stała się ona, jak i inne czynniki wywołujące poczucie zagrożenia (w tym wezwania – m.in. J. Cyrankiewicza i W. Gomułki – obywateli polskich pochodzenia żydowskiego do emigracji; usuwanie ich z pracy itp.), przyczyną ostatniej fazy eksodusu Żydów z Polski (por. emigracja Żydów z Polski). Wobec wyjeżdżających władze zastosowały niejawną uchwałę Rady Państwa z 1958 (uchylona w 1984), dotyczącą utraty obywatelstwa z chwilą przekroczenia granicy, wydając im tzw. dokumenty podróży. Procedurę rozpoczynało uzyskanie promesy wizy, za pośrednictwem ambasady holenderskiej, poprzez wyrażenie zgody na pozbawienie obywatelstwa w Radzie Narodowej, wypełnienie formularza, zawierającego stwierdzenie żydowskiego pochodzenia i otrzymanie dokumentu podróży. Stosowano też wiele innych szykan, w tym m.in. dotyczące ograniczeń i formalności celnych czy traktowania emigrujących wojskowych jako dezerterów, co łączono z degradacją. W ten sposób opuściło Polskę 12-20 tysięcy osób, często silnie związanych z krajem oraz w pełni zasymilowanych. Wśród „marcowych” emigrantów stosunkowo liczna była grupa inteligentów (w tym inteligencji twórczej; m.in. około 1 tysiaca studentów, 370 lekarzy, 470 naukowców). Po 1989 pierwszy krok ku częściowemu naprawieniu krzywd wykonało wojsko, przywracając stopnie sprzed degradacji. O przywrócenie obywatelstwa polskiego „marcowym” emigrantom wystąpił Senat UW dopiero w 1998. Proponowane przez władze RP rozwiązania (konieczność składania podań o przywrócenie obywatelstwa) nie mogą zadowolić ludzi, żyjących od lat z poczuciem krzywdy osobistej. (Por. też encyklopedyści)