parochet

parochet (hebr.; jid. porojches) – w synagodze bogato zdobiona zasłona na aron (ha-)kodesz. Geneza zwyczaju zawieszania p. sięga czasów biblijnych i odwołuje się do nakazów Bożych, odnoszących się do urządzenia Pierwszego Przybytku. Używany współcześnie p. jest odpowiednikiem zasłony, która w Namiocie Spotkania (a potem w Świątyni Jerozolimskiej), oddzielała miejsce Święte (hebr. Kodesz) od Najświętszego ( Święte Świętych), gdzie stała Arka Przymierza (Wj 26,31-34; 2 Krn 3,14). Kryła ona przed oczyma [więcej...]

Polski Słownik Judaistyczny - wersja Beta

Szanowni Państwo!

Udostępniliśmy Polski Słownik Judaistyczny w Portalu Delet.

Jest to wersja testowa (beta), w związku z czym na stronie mogą pojawić się błędy.

Zachęcamy do korzystania.

 

Cukunft

Cukunft (jid., Przyszłość), właśc. Jugent(Jugnt) -Bund „„Cukunft” (jid., Związek Młodzieżowy „Przyszłość”); Żydowska Młodzież Robotnicza „Przyszłość” – organizacja młodzieżowa związana z Bundem, działająca w Polsce na szerszą skalę od 1919. Pierwsze grupy młodzieży, określające się jako „Mały Bund” zaczęły powstawać na początku XX w. na Białorusi, we Włocławku i w Lublinie (jako „Pomoc Bundu”). C. ukształtował się ideologicznie i organizacyjnie w 1916. Prowadził szeroką działalność kulturalno-oświatową [więcej...]

kibuc

kibuc (hebr., zebranie, zgromadzenie) – określenie używane w kilku znaczeniach, które wiążą się z działaniem kolektywnym; 1. osiedle w Palestynie bądź w Izraelu, stanowiące społeczność kolektywnie dzielącą własność środków produkcji oraz odpowiedzialność za zaspakajanie potrzeb wspólnoty i jej członków wraz z rodzinami; początkowo było wyłącznie farmą rolniczą, później coraz częściej łączyło produkcję rolną i przemysłową. Pojęcie k. jest używane zamiennie z terminem kwuca (l.mn. kwucot, hebr., grupa, [więcej...]

haskala

haskala (hebr., edukacja, nauczanie, erudycja, oświecenie; jid. haskole) – nurt w kulturze żydowskiej rozwijający się w Europie od lat 80. XVIII w., powstały pod wpływem oddziaływania haseł oświecenia w krajach europejskich, jak również szeroko rozumianych tradycji nurtu racjonalistycznego w filozofii żydowskiej, począwszy od Majmonidesa i jego zwolenników. Już w latach 40. XVIII w. zaczęły się pojawiać wybitne jednostki, będące jego protagonistami, w tym wielu Żydów pochodzących z terenów [więcej...]

Emanuel Ringelblum

pseud. Menachem (1900 Buczacz – 1944 Warszawa) – historyk, organizator Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego [Czytaj Dalej...]

Rosz ha-Szana

Rosz ha-Szana Rosz ha-Szana (hebr., Początek Roku; jid. Roszeszone) – 1. święto Nowego Roku, zw. też w Polsce Świętem Trąbek, Trąbkami – obchodzone pierwszego i drugiego dnia tiszri, będące początkiem Jamim Noraim, które kończą się w dniu Jom Kipur. Pierwotnie, tzn. w BH święto to określano jako Zichron Terua (hebr., Upamiętnienie Dęcia w Szofar) oraz Jom Terua (hebr., Dzień Dęcia w Szofar). Nazwa R. ha-Sz. pojawia się dopiero w Misznie, gdzie wyliczono cztery daty w kalendarzu żydowskim, będące pierwszym [więcej...]

Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie

Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie główna synagoga postępowa (reformowana) w Warszawie. Jej geneza sięga 1806, gdy grupa zwolenników haskali, związanych od końca XVIII w. z synagogą Izaaka Flataua przy ul. Daniłowiczowskiej (zw. „niemiecką”), postanowiła ją utrzymać po śmierci założyciela. W 1843-1849 został wzniesiony, a potem rozszerzony, jej budynek w tymże miejscu. Od 1859 wygłaszano w niej kazania w języku polskim (por. Jastrow Markus), co stanowiło zamknięcie procesu polonizacji ugrupownia tzw. postępowców w Warszawie. W [więcej...]

[[tag]]
[[ searchIndexLetter ]]
szukasz
[[searchWord]]
[[parentCategories[0].categoryname]]
[[childCat.categoryname]]
[[childCat2.categoryname]]
Typ dokumentu:
[[docTypeName]]

haseł: [[resultNumer]]
haseł: BRAK
[[article.mainPhoto.description]]
Hasło:

[[article.title]]


WAŻNE DATY:
spis treści:
  1. [[paragraph.paragrTitle]]
  2. Przypisy
  3. Powiązane treści
  4. Bibliografia

tagi:
[[tag.value]],
[[category.categoryname]]
[ [[result.title.charAt(0).toUpperCase()]] ]
[[result.title]] [więcej...]
nie znaleziono wyników
nie znaleziono wyników dla zaczynających się od [[char]] lub
nie znaleziono wyników dla zaczynających się od cyfr
nie znaleziono wyników dla zapytania: "[[searchWord]]"
nie znaleziono wyników dla wybranego zestawu tagów
nie znaleziono wyników dla wybranych kategorii
i typu hasła [[docTypeName]]
[[article.title]]
[[article.shortVersion]]

[[$index + 1]]. [[paragraph.paragrTitle]]
[zwiń] [rozwiń]
[[photodescription]]
Przypisy
[zwiń] [rozwiń]
Powiązane treści
[zwiń] [rozwiń]
Bibliografia
[zwiń] [rozwiń]
Autor: [[article.author]]

Jerozolima

Jerozolima

(hebr. Jeruszalajim; jid. Jeruszolajim); w BH nosząca także nazwę Szalem, nazywana również m.in. Świętym Miastem (hebr. Ir ha-Kodesz), Miastem Bożym (hebr. Ir-Elohim), Miastem Dawida (hebr. Ir Dawid) oraz Syjonem (Cij(j)on) – najświętsze miasto judaizmu, znajdujące się w Erec Israel (zob. też Izrael); święte także dla mahometan i chrześcijan. Jego nazwa ma niepewną etymologię, prawdopodobnie pochodzi od dwu wyrazów: czasownika jrw = ustanowić oraz imienia zachodnio-semickiego boga Salem (Szalim), który był patronem miasta, wymienianego w tekstach ugaryckich; popularne wyjaśnienie nazwy J. brzmi: „ustanowienie pokoju”. Pierwsze wzmianki o J. (Ruszalimum) pochodzą z egip. tekstów złorzeczących z XIX–XVIII w. p.n.e., wspominana jest również w tekstach z Tel el-Amarna (XIV w. p.n.e.) w akadyjskiej formie Uruszalim. J. była stolicą królestwa Izraelitów (od czasu zdobycia jej – jako miasta Jebusytów – przez króla Dawida ok. 1000 p.n.e.), stając się symbolem ich jedności. Dzięki umieszczeniu w niej Arki Przymierza, stała się religijnym centrum Żydów; została rozbudowana za panowania króla Salomona, który wzniósł tam Pierwszą Świątynię (Świątynia Jerozolimska). Z tych m.in. względów J. zwano „Bożym Miastem”, „Miastem Sprawiedliwości” i „Wiernym Miastem”. Jako „miasto wybrane przez Boga” (2 Krl 21,4; Ps 132), stała się ona nie tylko miejscem składania ofiar, ale także celem pielgrzymek (por.: święta pielgrzymie; dziesiecina). Miasto oraz Świątynia zostały zdobyte i zniszczone przez Nabuchodonozora w 586 p.n.e., który zrabował skarby świątynne, a mieszkańców uprowadził do niewoli (niewola babilońska). W 538 p.n.e., za zgodą króla perskiego Cyrusa II, Świątynia została odbudowana, a 100 lat później wzniesiono nowe mury miejskie. W 70 n.e. miasto, wraz ze Świątynią, ponownie zostało zburzone przez Rzymian (wojna Żydów z Rzymianami [66–70 n.e.]). Po upadku powstania Bar Kochby (135 n.e.), na miejscu J. założono rzymską kolonię Aelia Capitolina. W okresie bizantyńskim w J. wzniesiono kilka świątyń, związanych z życiem i śmiercią Jezusa (Jezus z Nazaretu). W 638 n.e. J. po raz kolejny została zburzona, tym razem przez Arabów, dla których ważna była Święta Skała na Wzgórzu Świątynnym, czczona jako miejsce wniebowstąpienia Mahometa. W XII w. krzyżowcy utworzyli tam istniejące niecałe 100 lat Królestwo Jerozolimskie (por. krucjaty). Po jego upadku J. przeszła pod władanie muzułmanów. W okresie panowania Mameluków (XIV–XV w.) miasto wzbogaciło się w wiele budowli i urządzeń publicznych. W ramach imperium otomańskiego stało się ubożejącym, prowincjonalnym ośrodkiem. Jego oblicze zaczęli zmieniać żydowscy imigranci, przybywający liczniej w XIX w. i powstające za murami Starego Miasta nowe dzielnice (od 1855 z inicjatywy M. Montefiore). Rozwój miasta nabrał tempa w okresie sprawowania mandatu palestyńskiego przez Wielką Brytanię. Rezolucja ONZ (1947) w zamierzeniu miała stworzyć z J. niezależne terytorium pod administracją Narodów Zjednoczonych. Jednak w efekcie wojny o niepodległość (1947–1948) miasto zostało podzielone na dwie części; stara J. znalazła się w rękach arabskich i weszła do królestwa Jordanii (część żydowska została w znacznym stopniu ewakuowana i zniszczona), zaś nowe dzielnice znalazły się w Izraelu. Izraelczycy uznają J. za swą stolicę (w 1949 tam właśnie został przeniesiony rząd i Kneset, tj. parlament izraelski). W czasie tzw. wojny sześciodniowej (1967) Izraelczycy zajęli całą J. Fakt ten stał się przyczyną wielu konfliktów; m.in. proces restytucji żydowskiego stanu posiadania na Starym Mieście (według Arabów – jego wykupowania) i budowy nowych dzielnic także we wschodniej części J., rodziły często gwałtowne protesty i zajścia. Szczególne znaczenie ma Wzgórze Świątynne, na które pobożni Żydzi nie wchodzą w obawie, że przypadkiem mogliby stanąć w miejscu, w którym dawniej znajdowało się Święte Świętych, lecz modlą się u jego podnóża przy tzw. Ścianie Płaczu, będącej pozostałością starożytnej Świątyni. Znajduje się na nim także jedno z najświętszych miejsc islamu, Meczet al-Aksa (arab., Najdalszy; zw. też Meczetem na Skale), który w VIII w. wzniósł kalif Abd el-Malik na miejscu wcześniejszego meczetu kalifa Omara (VII w.). Strona izraelska stoi na stanowisku niepodzielności J., gdy tymczasem Palestyńczycy chcą w niej widzieć stolicę autonomii i przyszłego własnego państwa (por. Palestyna). Z zewnątrz wysuwane są także projekty nadania miastu międzynarodowego charakteru. Rozwiązanie problemu J. stanowi jeden z najważniejszych problemów procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie. Tradycja żydowska umiejscawia w J. wiele znaczących wydarzeń. To właśnie z jej pyłu miał powstać pierwszy człowiek, Adam. Tutaj także lokalizuje się wzgórze Moria, gdzie miało miejsce ofiarowanie Izaaka (akeda; Rdz 22,2). J. miała być jednym z pierwszych dzieł Stworzenia; w miejscu Świętym Świętych umiejscawia się Ewen Sztij(j)a – skałę, stanowiącą centralny punkt, a zarazem i podstawę ziemi. Miastu temu przypisuje się cudowne właściwości, dlatego też Żydzi modlący się w krajach diaspory zwracają się podczas modlitwy w jego kierunku; główna ściana synagog z aron ha-kodesz, jak i wszystkie nagrobki na żydowskich cmentarzach zorientowane są ku „wschodowi”, tj. w kierunku J. W wymiarze duchowym jest to miejsce najwyższe; samo położenie J. na wysokości 760 m n.p.m., na dwunastu wzgórzach, sprawia, że podróżujący do niej pielgrzymi „wznoszą” się ku górze (alij(j)a). J. jest także uważana za centralne miejsce wydarzeń związanych z przyjściem Mesjaszaeschatologią. W czasach mesjańskich na jej miejsce ma się opuścić Niebiańska Jerozolima. Ze zburzeniem J. i żałobą po jej utracie, związane są w tradycji żydowskiej trzy posty w roku (Tisza be-Aw, Sziwa Asar be-Tam(m)uz, Asara be-Tewet) oraz wiele obyczajów, wprowadzonych w judaizmie rabinicznym (np. tłuczenie szklanki podczas ślubu; pozostawianie w stanie niewykończonym [np. niepomalowanym] jednego narożnika domu; pomijanie jednej potrawy w posiłku świątecznym lub jednego elementu w biżuterii bądź obiekcie sztuki kultowej). Wiele modlitw wspomina o nieustającej wierze Żydów w odbudowę J. i ich powrót do Syjonu. Miłość do J. najpełniej i najpiękniej wyrażają słowa Psalmu 137. Natomiast według Talmudu (traktat Kid(d)uszin), z dziesięciu miar piękna, którymi został obdarzony świat, dziewięć zostało przyznanych J. Waga, jaką przywiązuje się w liturgii i rytuale do J., wynika z wiary w powrót Żydów do Erec Israel, w którym to kontekście odbudowa J. i Świątyni nabrały symbolicznego znaczenia. Żydzi od wieków na Pesach pozdrawiają się słowami Le-szana ha-baa biruszalajim (hebr., [Do spotkania] na przyszły rok w Jerozolimie; jid. Leszono habo biruszolojim). W dniu wprowadzenia się do nowego domu (por. poświęcenie domu) jego właściciel na ścianie wschodniej, wyznaczającej kierunek, w którym zwracano się podczas modlitwy, zawieszał mizrach(często z panoramą J., Świątyni, lub Ściany Płaczu). Także w sztuce synagogalnej (w tym w polichromiach) niejednokrotnie pojawiało się wyobrażenie J., które wskazywało kierunek wschodni (wyróżnienie najważniejszej części synagogi), ale też nawiązywało do wątków mistycznych. Wiara w ostateczny powrót Żydów do J. i wynikająca z tego przez wieki nie wygasająca nadzieja spowodowały, że świecka ideologia syjonizmu znalazła szeroki oddźwięk wśród mas Żydów ortodoksyjnych (także na ziemiach polskich). Dla żydowskich mistyków J. była bramą do nieba i ziemskim mieszkaniem Szechiny. Przedstawiali ją więc jako Matkę, a jej mieszkańców – jako córki. Państwo Izrael gwarantuje pielgrzymom wszystkich religii dostęp do świętych miejsc w J. Wśród licznie przybywających tam pątników często objawia się tzw. „syndrom Jerozolimy”, ujawniający się zespołem zaburzeń mentalnych pod wpływem niezwykle głębokich przeżyć religijnych. (Zob. też: Ariel; Jom Jeruszalajim)

Encyklopedia Getta Warszawy

Prezentujemy Polski Słownik Judaistyczny (PSJ) w nowej, odświeżonej formie.  

PSJ umożliwia szybki i wygodny dostęp do blisko czterech tysięcy haseł dotyczących kultury i historii Żydów polskich. Słownik przybliża użytkownikom takie zagadnienia jak religia, nauka, obyczaje, sztuka, polityka, życie codzienne i gospodarcze. Bardzo ważną i dużą część słownika stanowią biogramy najwybitniejszych przedstawicieli świata kultury żydowskiej oraz polsko-żydowskiej. PSJ stanowi idealny punkt wyjścia do dalszych poszukiwań i badan nad kulturą żydowską. Stanowi także przydatne narzędzie dla wszystkich zajmujących się działalnością edukacyjną i kulturalną.  

Polski Słownik Judaistyczny powstał jako praca zbiorowa pod. red. Zofii Borzymińskiej i Rafała Żebrowskiego. 

Projekt będzie stopniowo rozwijany we współpracy ze specjalistami i pracownikami Żydowskiego Instytutu Historycznego. Powstałe nowe hasła słownikowe zostaną zaktualizowane w oparciu o najnowsze badania i stan wiedzy. Wybrane zagadnienia zostaną uzupełnione o materiały wizualne oraz linki do plików źródłowych.  

Przypomnij

[[error]]

To pole jest wymagane.
Nazwa użytkownika musi mieć najwyżej 30 znaków.
Nazwa użytkownika musi mieć co najmniej 2 znaki.
[[error]]
To pole jest wymagane.
[[error]]
To pole jest wymagane.
Adresy różnią się od siebie.
To pole jest wymagane.
Hasło musi zawierać co najmniej 6 znaków, w tym małą literę, wielką literę oraz cyfrę.
To pole jest wymagane.
Hasła różnią się od siebie.
Rok urodzenia musi składać się z 4 cyfr.
Nieprawidłowy rok urodzenia
[[error]]

Pola oznaczone * są obowiązkowe. Klikając przycisk „załóż konto”, akceptujesz nasz Regulamin oraz potwierdzasz zapoznanie się z Zasadami dotyczącymi danych, w tym z Zasadami stosowania plików cookie.

Dziękujemy za założenie konta w portalu Delet. Aby w pełni korzystać z możliwości portalu, musisz aktywować konto. Na podany adres email został wysłany link aktywacyjny. Jeśli nie dostałeś linka aktywacyjnego, zobacz, co możesz zrobić w FAQ.

Twoje konto w portalu Delet nie jest jeszcze aktywne, kliknij w link aktywacyjny w przesłanym emailu (jeśli nie otrzymałeś maila aktywacyjnego w ciągu godziny, sprawdź folder spam) lub wyślij mail aktywacyjny ponownie. W razie problemów skontaktuj się z administratorem.

Zbyt wiele razy został wpisany niepoprawny mail lub hasło.
Kolejną próbę będzie można podjąć za 5 minut.

Twoje konto zostało aktywowane!

To pole jest wymagane.

Na twój podany przy rejestracji adres email zostanie przesłany link umożlwiający zmianę hasła.

To pole jest wymagane.
Hasło musi zawierać co najmniej 6 znaków, w tym małą literę, wielką literę oraz cyfrę.
To pole jest wymagane.
Hasła różnią się od siebie.

Twoje hasło zostało zmienione.

Nie udało się zmienić hasła.

[[error]]

Nowy zbiór

To pole jest wymagane.
Opis może mieć najwyżej 200 znaków.
Opis musi mieć co najmniej 2 znaki.
POL ENG

Pola oznaczone * są obowiązkowe.

[[infoContent]]