Ostatni szpital w getcie
Getto
Po zakończeniu tzw. wielkiej akcji likwidacyjnej 21 września 1942 roku w tzw. getcie szczątkowym rozpoczął działalność ostatni
szpital w getcie warszawskim. Funkcjonująca od 17 września, po likwidacji szpitala przy ul.Stawki 6/8, tymczasowa izba chorych okazała się niewystarczająca dla
wszystkich szukających pomocy chorych. Stąd też lekarze Izrael
Milejkowski i Józef Stein starali się pozwolenie na otwarcie
szpitala przy ul. Gęsiej6/8
(obecnie: ul. Anielewicza). Pracował tam nieliczny już personel zarówno Szpitala dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów, jak i Szpitala Starozakonnych na Czystem przy ul. Gęsiej 6/8, które przestały funkcjonować wcześniej. Przed
wojną w dwóch kamienicach obecnie przekształconych na placówkę medyczną
znajdowały przedsiębiorstwa handlowe, składy towarowe, biura, a także
mieszkania prywatne i pokoje hotelowe. Przystosowanie gmachu do potrzeb
szpitalnych nie było łatwe i zajęło dwa tygodnie. Pielęgniarka Sabina
Gurfinkiel-Glocerowa wspominała, że wszyscy pracownicy nowej placówki
aktywnie włączyli się w prace: Wszyscy bez różnicy myli okna, drzwi i
podłogi, czyścili toalety. Nikt nie szemrał, bo wszyscy chcieli stworzyć bodaj
cień naszego dawnego szpitala (Gurfinkiel-Glocerowa, 1962, 111). Konieczne
okazało się dostosowanie instalacji wodno-kanalizację i remont niektórych
pomieszczeń. Wyposażenie placówki trzeba było sprowadzić z poprzednich
szpitali.
Brakowało personelu technicznego i
sprzątającego, co negatywnie wpływało na funkcjonowanie placówki.
Pomimo tak trudnych warunków szpital
udało się uruchomić. Dysponował on 400 łóżkami i posiadał pięć oddziałów:
zakaźny, wewnętrzny, dwa chirurgiczne i dziecięcy. Ordynatorkami tego
ostatniego były Anna Margolis i Helena (Hela) Keilson. Dyrektorem
ostatniego szpitala pozostał Józef Stein, kierujący wcześniej placówką na
Czystem, a wicedyrektorką – Anna Braude-Heller, lekarka naczelna
szpitala dziecięcego. Funkcje administratorów sprawowali natomiast Henryk Kroszczor i Ignacy Sztabholc. W budynku pracowały też uczennice i
absolwentki Szkoły Pielęgniarstwa, kierowanej przez Lubę Blum-Bielicką.
Do szpitala szybko
zaczęło zgłaszać się coraz więcej pacjentów, również spoza getta – skoszarowane
w miejscach pracy. Wkrótce okazało się, że liczba łóżek jest niewystarczająca.
Szczególnie wielu chorych przebywało na oddziałach zakaźnym, na który trafiali
z powodu tyfusu, którego wzrost zachorowań można było obserwować zimą
1942/1943, oraz chirurgicznych, gdzie operowano i leczono postrzelonych. Cały
czas brakowało wielu koniecznych sprzętów i materiałów. Poprawiła się natomiast
sytuacja aprowizacyjna szpitala, co było spowodowane wznowieniem działalności Zakładu Zaopatrywania, kierowany przez Abrahama Gepnera. Toteż wyżywienie
chorych, aczkolwiek niewystarczające pod względem kalorycznym, zaspokajało
minimalne potrzeby pacjentów (Kroszczor, 1970, 44–45).
Kiedy kilka miesięcy
później rozpoczęła się akcja styczniowa, Niemcy kilka razy
blokowali szpital. Chorych, którzy nie mogli się poruszać, zabijano na miejscu,
a pozostałych prowadzono na Umschlagplatz. Większość pracowników (razem
z rodzinami) zdołała się ukryć na terenie gmachu. Wśród nich byli Kroszczor,
Gurfinkiel-Glocerowa, Blum-Bielicka, Stanisław Waller, Franka
Isserelis i Adina Blady-Szwajger. Nie wszystkim udało się jednak
przeżyć i część personelu została wywieziona razem z pacjentami (m.in.
Milejkowskiego, Sarę Zofię Syrkin-Birkensztajn, Chaima Glauternika).
Z kolei ordynator oddziału chirurgicznego Dawid Amsterdamski zmarł po
powrocie do swojego mieszkania, już po zakończeniu akcji. Widok, jaki zastali
ci, którzy przeżyli, był dramatyczny. Po odejściu SS-manów w łóżkach leżały
trupy z wyciągami chirurgicznymi i z szynami. Uratował się jakiś chłopiec (był
trupio blady), hitlerowcy wzięli go za zmarłego. Noworodki leżały w krwawych
kałużach w pięknych białych łóżeczkach, wspominała przełożona pielęgniarek
(Blum-Bielicka, 1960, 76).
Po zakończeniu deportacji
część personelu pozostała na miejscu, próbując po raz kolejny uruchomić
szpital, ale wielu pracowników przeszło na tzw. aryjską stronę. Inni
wybrali pracę w szopach. Mimo to w zabudowaniach przy ul. Gęsiej 6/8
ponownie zaczęto przyjmować chorych. Zaczęliśmy radzić, czy szpital powinien
być nadal czynny. Większość była tak przygnębiona, że uważała, że nie. Niemcy
będą znów przychodzili, zabierali i zabijali chorych, nie ma więc sensu
uruchamiać szpitala. Była jednak mała garstka fanatyków szpitala, która chciała
nieść pomoc chorym nawet na 5 minut przed dwunastą. I ja byłam wśród tych
fanatyków. Życie pokazało, że jesteśmy jednak potrzebni, bo już nazajutrz do
szpitala zaczęli przybywać chorzy: ci, co wyskoczyli z wagonów, i ci, których
Niemcy postrzelili; błagali o pomoc. Mała garstka lekarzy i pielęgniarek zajęła
swe posterunki i przystąpiła do wypełniania swoich szczytnych obowiązków (Gurfinkiel-Glocerowa, 1962, 111).
Zakład Zaopatrywania przekazał potrzebne artykuły żywnościowe. Jednocześnie rozpoczęło
się przygotowywanie kryjówek i schronów oraz budowanie bunkrów.
Kiedy w kwietniu 1943
roku w getcie wybuchło powstanie, Niemcy podpalili szpitalne
zabudowania, a następnie zamordowali chorych oraz lekarzy i pielęgniarki,
którzy się w nich znajdowali. Widok, który się roztoczył przed nami,
zdezorientował nas zupełnie. Zamiast szpitala tylko zgliszcza i dopalające się
stropy. Cały teren zawalony gruzami i zasiany trupami pracowników. Niektóre
schrony puste. Pełno błąkających się ludzi, opisywał swoje wrażenia po
opuszczeniu kryjówki lekarz Adolf Polisiuk (301/5061, 5).
Niewielka grupa
personelu ukrywała się jeszcze w maju 1943 roku. Wśród nich byli m.in. Stein, Sztabholc,
Antoni Wortman, Jakub Munwes (Munwez), Polisiuk, Tobias Gitler, Owsiej Bieleńki, Ignacy Borkowski, Maurycy Brandwajn, Henryk Fenigsztein, Tadeusz
Stabholz, Stanisława Rochman, Ignacy Fliderbaum, a także Braude-Heller,
która odrzuciła propozycję przejścia na tzw. aryjską stronę. Naczelna lekarka
szpitala dziecięcego zginęła razem z małymi
pacjentami i częścią personelu, a także swoją siostrą Różą Aftergut,
pracownicą laboratorium chemicznego.
W tym czasie ostatni szpital w getcie warszawskim przestał
istnieć.
