Szpital dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów [im. Bersonów i Baumanów]

Przed wojną

W latach 1876–1878 zbudowano Szpital dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów. Autorem projektu był Artur Goebel, a środki pochodziły z zapisów fundacji zasłużonych dla Warszawy rodzin Chaji i Majera Bersohnów oraz Pauliny z Bersohnów i Salomona Baumanów. Działka została zakupiona w 1873 roku. Placówka znajdowała się na terenie położonym między dwiema równoległymi ulicami: Sienną 60 i Śliską 51, stąd podwójny adres szpitala. Nadzór nad nim sprawował zarząd, formalnie placówka podlegała Radzie Miejskiej Warszawskiej Dobroczynności Publicznej.

W początkowym okresie zatrudniono czterech lekarzy: naczelnego, ordynatora oddziału wewnętrznego, ordynatora oddziału chirurgicznego i lekarza miejscowego. Pierwszym lekarzem naczelnym został znany chirurg Ludwik Chwat, jego następcą Szymon Portner, a potem Adolf Poznański. Z kolei funkcję lekarza miejscowego, mieszkającego na terenie szpitala, pełnił najpierw ceniony pediatra Julian Kramsztyk. W latach 1905–1912 sprawował ją Janusz Korczak (Henryk Goldszmit). Z czasem zatrudniono również lekarzy-specjalistów (takich, jak okulista, dermatolog, laryngolog).

Początkowo szpital był przeznaczony dla 20 chorych, później 24, a w 1915 roku liczba ta wzrosła do 43. Dzieci leczono bezpłatnie. Placówka była nowoczesna, jak na tamte czasy, teren obsadzono zielenią, dzięki wysokim oknom zapewniono dużo światła na salach, które wyposażono tak, aby zapewnić wygodę małym pacjentom. Jedną z nich przeznaczono dla dzieci dotkniętych chorobami zakaźnymi, a pozostałe dla tych z chorobami wewnętrznymi i po zabiegach chirurgicznych. Szpital posiadał trzy oddziały: wewnętrzny, zakaźny i chirurgiczny. Do szpitala przyjmowano pacjentów w wieku od 3 do 12 lat, ale w ambulatorium pomocy udzielano także tym młodszym. Początkowo były to tylko dzieci żydowskiej, ale w późniejszym okresie hospitalizowano także dzieci chrześcijańskie. Z kolei w ambulatorium leczono wszystkich, którzy się zgłosili, bez względu na wyznanie.

Sytuacja finansowa szpitala pozostawała trudna. Nierzadko organizowano zbiórki, które miały podratować jej budżet. Wybuch pierwszej wojny światowej spowodował kolejne problem. Zapisy testamentowe i założycielskie uległy dewaluacji. Część wyposażenia zniszczono lub wywieziono. Kolejne lata okazały się jeszcze trudniejsze i w 1923 roku placówka została zamknięta. Dzięki związanej z nią lekarce i działaczce społecznej Annie Braude-Heller (Hellerowej) sytuacja uległa zmianie. Doprowadziła ona do przejęcia szpitala przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, które współtworzyła, oraz otrzymania środków finansowych od Gminy Żydowskiej i Jointu na remont i modernizację placówki. Po gruntownej rozbudowie według projektu Henryka Stifelmana szpital wznowił działalność w 1930 roku, a placówkę uznano za jedną z najnowocześniejszych wówczas szpitali dziecięcych w Polsce. Jeden z takich elementów stanowił zbudowany na ostatnim piętrze taras do kąpieli słonecznych, przeznaczony dla dzieci chorujących na gruźlicę. W Warszawie umieralność na tę chorobę była bardzo wysoka.

Braude-Heller została lekarką naczelną i funkcję tę pełniła aż do jego likwidacji latem 1942 roku. Była też ordynatorką oddziału niemowlęcego. W szpitalu pracowało 40 lekarzy, wielu z nich było wybitnymi specjalistami. Laboratorium analitycznym kierowała Teodozja Goliborska, pracownią radiologiczną – Beniamin Kryński, a pracownią anatomiczną – Maurycy Płońskier. Irena Langleben była przełożoną pielęgniarek. Dyrektorem administracyjnym został natomiast Henryk Kroszczor.

Nowo otwarty szpital dysponował 150 łóżkami. W momencie wybuchu drugiej wojny światowej liczba ta wzrosła do prawie 250. Po remoncie zwiększyła się też liczba oddziałów do czterech: chorób wewnętrznych dla niemowląt oraz dla dzieci starszych, chirurgiczny i gruźliczy. Posiadał także ambulatorium, laboratorium analityczne, gabinet okulistyczny, pracownię rentgenowską i chemiczno-bakteriologiczna.

Ponadto w 1928 roku przy szpitalu powstała dwuletnia Szkoła Pielęgniarstwa Dziecięcego, która funkcjonowała do 1935 roku. Utworzono też Stację Opieki nad Matką i Dzieckiem.

Wojna

Po wybuchu drugiej wojny światowej Szpital dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów stał miejscem, w którym leczono i ratowano również dorosłych pacjentów, ponieważ inne warszawskie placówki zostały zniszczone w wyniku bombardowań. Braude-Heller cały czas trwała na posterunku i uspokajała chorych, zwłaszcza tych, którzy nie mogli się ruszać. Z czasem warunki panujące w szpitalu jeszcze się pogorszyły. Brakowało lekarzy i pielęgniarek, leków i środków opatrunkowych, a nawet jedzenia. Panowały okropne warunki sanitarne. Część pacjentów wypisano do domu lub przeniesiono do innych szpitali. Budynek nie został wprawdzie zbombardowany, ale ze względu na zagrożenie pożarowe trzeba było ewakuować dzieci. Drastycznemu pogorszeniu uległa sytuacja finansowa placówki. Wypłatę środków wstrzymały Zarząd Miejski oraz Ubezpieczalnia Społeczna, jedynie Joint w dalszym ciągu udzielał wsparcia.

Na krótko komisarzem szpitala mianowanym przez władze niemieckie został Kurt Schrempf, późniejszy kierownik Wydziału Zdrowia i naczelny lekarz Warszawy, znany z wrogości i brutalności wobec zarówno Żydów, jak i Polaków. Na tym stanowisku zastąpił go Wacław Skonieczny, w powszechnej opinii pełniący tę funkcję w sposób niebudzący zastrzeżeń i wyróżniający się życzliwością nie tylko wobec chorych czy pracowników, ale także spraw placówki, którą zarządzał. Dzięki jego działaniom komisarza szpital bez większych problemów przeszedł przez pierwsze lata okupacji. Skonieczny pomagał zdobywać przydziały żywności i lekarstw dla pacjentów, a także szczepionki dla pracowników. Skutecznie interweniował również w kwestii przedłużenia terminu opuszczenia placówki przez pracowników aryjskich – z 1940 roku na marzec 1941 roku. Jak wspominał Henryk Kroszczor: Ułatwiło to w tym ciężkim okresie prowadzenie szpitala, gdyż ludzie ci byli fachowo przeszkoleni i oddani chorym dzieciom. Kierownictwo szpitala zyskało również w ten sposób na czasie, mogło bowiem znaleźć i zaangażować na ich miejsce odpowiednich kandydatów (Kroszczor 1970, 37). Podobną pozytywną opinię o Skoniecznym wyrazili lekarze Adina Blady-Szwajger i Henryk Makower.

Jesienią 1939 roku z powodu epidemii tyfusu szpital objęto kwarantanną. Koniec tej izolacji nastąpił w lutym 1940 roku, kiedy uruchomiono komorę dezynfekcyjną oraz izbę przyjęć dla chorych zakaźnie. Blady-Szwajger tak wspominała ten okres: A tymczasem jest wiosna 1940 r. Jesteśmy jeszcze w tym cudownym szpitalu, w którym od dr Naczelnej przez wszystkich lekarzy, pielęgniarki i całą administrację aż do najskromniejszej pomocy pielęgniarskiej czy salowej – dla wszystkich najważniejsze były dzieci. Najpierw te „normalnie” chore, których czasem nie udawało się uratować, bo medycyna wtedy mogła jeszcze mniej niż dzisiaj. […] Wiosna 40 roku pozwalała nawet na nadzieję. Nadzieję na przetrwanie – „bo przecież to się kiedyś musi skończyć” – i na życie takie, żeby potem nie trzeba się było wstydzić (Blady Szwajger, 1994, 45).

Getto warszawskie

W listopadzie 1940 roku Szpital dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów znalazł się w granicach getta warszawskiego. Anna Braude-Heller oraz Henryk Kroszczor pozostali na swoich stanowiskach. Ordynatorką oddziału wewnętrznego została Natalia Szpilfogel-Lichtenbaum, zastępczyni Braude-Hellerowej, chirurgicznego – Seweryn Wilk, zakaźnego – Regina Rywka Elbinger, gruźliczego – Anna Margolis. Konsultantem laryngologicznym był Kazimierz Lewin. Do szpitala przyjmowano dzieci chore na tyfus, gruźlicę, a także cierpiące na chorobę głodową. Bardzo trudno było prowadzić właściwe leczenie, brakowało dosłownie wszystkiego. Śmiertelność nieustannie rosła. Z gruźlicy w tym czasie dzieci nie zdrowiały, wspominała Blady-Szwajger (Blady Szwajger, 1994). Pomimo tego Braude-Heller, podobnie jak Margolis-Edelman, starała się, w miarę możliwości, przestrzegać standardów medycznych i oczekiwała od personelu rutynowych badań lekarskich, obchodów, indywidualnych raportów o pacjentach i skrupulatnego prowadzenia dokumentacji. Nalegała również na schludny i czysty ubiór personelu i rygorystycznie przestrzegała czystości samej placówki.  Szpital ten był niewielki, ale ślicznie urządzony i czyściutki, jego front wychodził na Sienną a tył na Śliską. Tam po raz pierwszy spotkałem się ze zjawiskiem wychudzenia dzieci aż do szkieletu, pisał Makower (Makowerowie, 2022, 31).

Niezależnie od tych wymogów warunki panujące w getcie doprowadziły do epidemii różnych chorób dziecięcych, m.in. tyfusu. Pierwsza fala miała miejsce wiosną 1940 roku, druga, ostrzejsza – rok później. Rano Gmina. Potem zwiedziłem szpitale. Trupy w korytarzach, po trzech chorych na jednym łóżku. Po kolei obejrzałem wszystkie sale tyfusowe, chorych na czerwonkę, chirurgię etc., zanotował prezes Rady Żydowskiej Adam Czerniaków 14 października 1941 roku (Adama Czerniakowa dziennik, Warszawa 1983, 221).Blady-Szwajger pisała o tym czasie: Już było wiadomo, że coraz mniej jesteśmy zdolni do ratowania życia, a coraz bardziej stajemy się dawcami cichej śmierci (Blady Szwajger, 1994, 55). W tej sytuacji wobec przepełnienia szpitala chorymi Braude-Heller, która była członkinią Centralnej Rady Zdrowia przy Wydziale Zdrowia Judenratu, rozpoczęła starania o uruchomienie filii przy ul. Leszno 80/82 u zbiegu z ul. Żelazną 86/88, w dawnym schronisku dla uchodźców.

Nowa placówka została otworzona w październiku 1941 roku i przeniosła się do niej część personelu. Braude-Heller pełniła funkcję kierownika filii, a ordynatorami zostali: Henryk Makower – oddziału zakaźnego, Hela (Helena) Keilson – oddziału wewnętrznego, Hanna Hirszfeld – oddziału niemowlęcego. Placówka dysponowała 400 łóżkami. Warunki panujące w nowym miejscu były katastrofalne: To były wielkie sale, zapewne dawne klasy szkolne, jakoś tak zbudowane wokół hallu, identycznie na każdym piętrze. […] Więc tam, w tych wielkich salach, na drewnianych pryczach, na papierowych materacach, bez pościeli leżały dzieci przykryte takimi samymi papierowymi materacami. A w kątach sali stały blaszane wiadra, bo nie było ani basenów, ani nocników, a dzieci miały „durchfall” – krwawą biegunkę głodową i nie mogły iść do ubikacji. Więc rano, jak się wchodziło, to te wiadra się przelewały i było pełno na podłodze, i był taki straszny zapach krwi i ropy, i kału (Blady Szwajger, 1994, 70–73). Aby poprawić sytuację panującą w filii szpitala, na początku 1942 roku Braude-Heller założyła „matronat”, czyli komitet opiekuńczy utworzony przez „matki getta”. Dzięki jego działalności udało się zebrać fundusze i zakupić podstawowe sprzęty: Wczesną wiosną 1942 r. w salach stanęły prawdziwe łóżka z prawdziwymi materacami i na tych łóżkach była biała pościel i prawdziwe koce. Były nawet baseny i nocniki, i kubki, i miseczki (Blady Szwajger, 1994, 74).

Pracownicy szpitala dziecięcego angażowali się nie tylko w zwykłą, codzienną działalność. Organizowali także tajne nauczanie w getcie i praktyki studenckie oraz własną pracę badawczą. Włączyli się również w prowadzone od lutego 1942 roku badania kliniczne nad chorobą głodową. Wyniki tej pracy przechował dr Edward Ostrowski i zostały opublikowane po wojnie, w 1946 roku, książce Choroba głodowa. Badania kliniczne nad głodem wykonane w getcie warszawskim z roku 1942 pod redakcją Emila Apfelbauma.

Szpital dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów pozostał w swojej siedzibie przy ul. Siennej i Śliskiej do likwidacji tzw. małego getta. 10 sierpnia 1942 roku został wydany rozkaz nakazujący natychmiastową ewakuację – w ciągu 24 godzin, przedłużonych do 48 godzin. Część dzieci oddano rodzicom, po niektóre zgłosili się opiekunowie. Pozostałych pacjentów wraz z personelem przeniesiono do filii placówki przy ul. Leszno 80. Od końca lipca 1942 roku, czyli od momentu rozpoczęcia tzw. wielkiej akcji likwidacyjnej znajdowali się tu już chorzy ze Szpitala Starozakonnych na Czystem. Z kolei 13 sierpnia szpital przeniesiono do budynków dawnych szkół powszechnych przy ul. Stawki 6/8, sąsiadujących z Umschlagplatzem. Na początku września 1942 roku chorych i większość personelu wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Niektórych zamordowano jeszcze przed wejściem do wagonów. Nielicznym pracownikom udało się przedostać na tzw. aryjską stronę.

Jeszcze inna niewielka grupa tych, którzy przetrwali lipcowe wysiedlenia, zarówno ze Szpitala dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów, jak i ze Szpitala Starozakonnych na Czystem otworzyli ostatnią już placówkę medyczną w getcie warszawskim. Mieściła się ona przy ul. Gęsiej 6/8 (obecnie: ul. Anielewicza). Jedną z osób, która do końca pozostała z chorymi, była naczelna lekarka szpitala dziecięcego. Odrzuciwszy propozycję przejścia na tzw. aryjską stronę. Anna Braude-Heller zginęła w wiosną 1943 roku, podczas powstania w getcie, w bunkrze w podziemiach szpitala przy ul. Gęsiej 6/8, razem z małymi pacjentami i częścią personelu.

Od sierpnia 1942 roku przez kilka miesięcy gmach przy ul. Siennej 60/Śliskiej 51 stał pusty. Na początku 1943 roku, w opuszczonym budynku Szpitala dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów ulokowano Klinikę Dziecięcą Uniwersytetu Warszawskiego, przeniesioną z ul. Litewskiej. Personel otrzymał 24 godziny na przeprowadzenie zmiany miejsca i transport pacjentów. Klinika funkcjonowała do czasu powstania warszawskiego. W sierpniu 1944 roku w tym miejscu zorganizowano lazaret Zgrupowania Armii Krajowej „Chrobry II”. Od sierpnia do października 1944 roku szpital stanowił najlepiej wyposażoną i najbardziej profesjonalną placówkę medyczną w centrum Warszawy.

Po wojnie

Po wojnie budynek został częściowo zniszczony. Przez jakiś czas pozostawał opustoszały. Jego odbudowy podjął się Centralny Komitet Żydów Polskich, którego biura w latach 1946–1952 znajdowały się w dawnym szpitalu dziecięcym (od 1950 roku jako Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów). W 1952 roku nieruchomość przejęły władze miasta, a w 1953 roku w gmachu ponownie uruchomiono pediatryczny szpital zakaźny im. Dzieci Warszawy. W latach 1988–1993 budynek został przebudowany i zmodernizowany. Po remoncie mieścił się tam Wojewódzki Szpital Zakaźny Dziecięcy im. Dzieci Warszawy. W 2000 roku placówka stała się filią Szpitala Dziecięcego w Dziekanowie Leśnym, dokąd sukcesywnie przenoszono wszystkie oddziały. W 2014 roku obiekt zmienił swoje przeznaczenie. Kilka lat później budynek został wydzierżawiony na siedzibę powstającego od 2018 roku Muzeum Getta Warszawskiego.

20 kwietnia 2001 roku na elewacji budynku głównego Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego im. Dzieci Warszawy, gdzie dawniej znajdował się Szpital Dziecięcy im. Bersohnów i Baumanów, odsłonięto tablicę upamiętniającą Annę Braude-Heller – naczelną lekarkę tej placówki w latach 1930–1942.