Żydowski Szpital Zakaźny „Czyste” (Szpital Starozakonnych na Czystem)

Przed wojną

Szpital Starozakonnych na Czystem powstał w 1902 roku przy ul. Dworskiej 17 (obecnie: ul. Kasprzaka 17) na terenie dawnego majątku Czyste na Woli w Warszawie. Stanowił on kontynuację starego Szpitala Starozakonnych. Budowę nowej siedziby rozpoczęto w 1894 roku. W prace te aktywnie włączyła się warszawska gmina żydowska na czele z jej prezesem Ludwikiem Natansonem. Autorem projektu był Artur Goebel. Nowo wybudowany obiekt stał się najnowocześniejszą i największą placówką medyczną w mieście. Dysponował centralnym ogrzewaniem parowym niskiego ciśnienia, gazowym i elektrycznym oświetleniem, wodociągami i kanalizacją oraz świetnym, bardzo nowoczesnym wyposażeniem. Miał duży ogród i własną aptekę. Szpital posiadał osiem pawilonów i kilka oddziałów: chirurgiczny, chorób skórnych i wenerycznych, ginekologiczny, laryngologiczny, oftalmiczny, wewnętrzny, neurologiczny, zakaźny oraz chorób umysłowych, a także pracownię rentgenowską i patologiczną. W kolejnych latach szpital rozbudowywano, tak że w 1939 roku, u progu wojny, liczył prawie 1100 łóżek, 147 lekarzy, 119 pielęgniarek i 6 farmaceutów. Pracowało w nim wielu wybitnych specjalistów. Od 1902 roku lekarzem naczelnym był Jakub Szwajcer, który przyszedł na miejsce Zygmunta Kramsztyka, pracującego jeszcze w poprzedniej placówce. W 1931 roku zastąpił go Antoni Goldman, po którym funkcję tę pełnił Henryk Stabholz (Stabholc, Sztabholc), zajmujący to stanowisko do wybuchu drugiej wojny światowej.

W czasie pierwszej wojny światowej kierowano do niego rannych żołnierzy, a z czasem również ludność cywilną. Z powodu zwiększającej się cały czas liczby pacjentów sytuacja panująca w placówce uległa pogorszeniu. Jesienią 1915 roku wybuchła epidemia tyfusu.

Od samego początku szpital był miejscem, w którym nie tylko leczono pacjentów, ale również prowadzono badania naukowe. W 1903 roku, a więc wkrótce po otwarciu placówki, powstało Koło Naukowe Lekarskie przy Szpitalu Starozakonnych. Na posiedzeniach naukowych poruszano kwestie najnowszych doniesień medycznych, a także dyskutowano o wybranych przypadkach chorobowych. Od początku jego istnienia widziano potrzebę własnego wydawnictwa. Na realizację tych planów trzeba było poczekać aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. „Kwartalnik Kliniczny Szpitala Starozakonnych w Warszawie”, pierwsze w Polsce czasopismo szpitalne o charakterze naukowym, zaczął się ukazywać w 1922 roku. Redaktorem naczelnym został neurolog Julian Rotstadt.

Ważnym zadaniem placówki było też szkolenie lekarzy i pielęgniarek. W 1923 roku otworzono Szkołę Pielęgniarstwa przy Szpitalu Starozakonnych. Została założona przez Towarzystwo Popierania Szkoły Pielęgniarstwa przy finansowym wsparciu miejskiego magistratu i Jointu. Szkoła była prowadzona na wzór amerykańskich szkół pielęgniarskich, a jej pierwszą dyrektorką została Amelia Greenwald, amerykańska pielęgniarka. W 1938 roku dyrektorką została Sabina Szyndler, a po jej śmierci Nina Subawska. W sierpniu 1939 roku stanowisko to objęła Luba Blum-Bielicka, absolwentka szkoły, która pozostała nią do końca istnienia placówki. Uczennice nie tylko odbywały praktyki w szpitalu, ale także były zobowiązane do pracy w nim po uzyskaniu dyplomu.          

Z kolei w latach 1923–1933 wybudowano Instytut Patologiczny, niezwykle nowoczesny ośrodek, którego celem było zapoznawanie polskich lekarzy z najnowszymi osiągnięciami w dziedzinie diagnostyki.

Wojna

Pod koniec sierpnia 1939 roku wielu lekarzy Szpitala Starozakonnych na Czystem zostało powołanych do wojska. Początkowo Henryk Stabholz w dalszym ciągu pełnił funkcję lekarza naczelnego, ale po kilku dniach wyjechał z Warszawy. Wówczas stanowisko to na krótko objął Adam Zamenhof, a następnie Julian Rotstadt, który – razem z innymi lekarza ze szpitala – został aresztowany 15 grudnia 1939 roku na rozkaz Kurta Schrempfa, kierownika Wydziału Zdrowia i naczelnego lekarza Warszawy, znany z wrogości i brutalności wobec zarówno Żydów, jak i Polaków. Powodem miały być niewystarczające przygotowania do kwarantanny tyfusowej. Wówczas Niemcy na lekarza naczelnego wyznaczyli patologa i neofitę Józefa Steina, który pozostał na tym stanowisku aż do likwidacji ostatniego szpitala w getcie w czasie powstania w maju 1943 roku.

Po wybuchu drugiej wojny światowej stał się placówką frontową, do której kierowano rannych zarówno żołnierzy, jak i cywilów. Pierwszej pomocy udzielały im także uczennice Szkoły Pielęgniarstwa, które później pomagały również przy chorych zakaźnie. Pracujemy bez wytchnienia, prawie bez przerwy, przez pół dnia i całą noc. […] Szpital stał się odtąd piekłem na ziemi; całodzienne – z małymi przerwami – naloty dostarczały dużo rannych: wojskowych i cywilnych (Gurfinkel-Glocerowa, 1962, s. 99).

Zabudowania szpitalne zostały zniszczone w wyniku bombardowania. Jedna z bomb zniszczyła wszystkie sale operacyjne w pawilonie chirurgicznym, inna kuchnię. Początkowo Niemcy planowali przekształcić placówkę w lazaret. Tak się jednak nie stało i „Czyste” pozostało szpitalem żydowskim i zakaźnym. Innym placówkom zakazano przyjmowania Żydów. Wobec personelu zastosowano kwarantannę, a gmachu pilnowała policja. Na miejsce przywieziono wielu zarażonych tyfusem. Dla chorych nie wystarczało łóżek i musieli oni leżeć na podłodze i na korytarzach. Wkrótce potem w Warszawie wybuchła epidemia tej choroby, co spowodowało olbrzymie przepełnienie placówki, a w konsekwencji jej izolację na sześć tygodni. Okres zimowy był niezwykle trudny z powodu bardzo niskich temperatur. Brakowało węgla do ogrzewania i żywności. Wielu pacjentów zmarło z głodu, zimna i odmrożeń.

Getto warszawskie

W listopadzie 1940 roku Szpital Starozakonnych na Czystem znalazł się poza granicami getta warszawskiego. Niektórzy lekarze otrzymali wówczas przepustki umożliwiające im przedostawanie się do pracy. Większość personelu miała jednak pozostać na terenie gmachu, jeśli chcieli dalej pomagać chorym, ale bardzo utrudniało to ich pracę. Kilka tygodni później, w grudniu 1940 roku Niemcy nakazali przeniesienie szpitala do getta. Szpital żyd[owski] przed opuszczeniem budynku musi przeprowadzić ogromny remont. Między innymi ma odbudować pralnię i piekarnię, które zostały zniszczone w czasie wojny. Będzie to dużo kosztowało (przeszło 100 000 zł), odnotował Emanuel Ringelblum (ARG, t. 29, s. 183).

Ostatecznie przeniesienie nastąpiło na początku 1941 roku. Odbywało się zimą, w trakcie największych mrozów, przewożeni pacjenci często nie mieli odpowiedniego okrycia. Ewakuacja szpitala była istnym koszmarem getta (1940–1941). Trudno opisać rozprężenie, bezład oraz liczbę ofiar wśród chorych i personelu w czasie transportu szpitala z Czystego przez dzielnicę „aryjską” do nowej dzielnicy żydowskiej (AŻIH, 301/4510, 5). Zgodnie z rozporządzeniem władz niemiecki, personel mógł zabrać tylko niezbędne sprzęty, chociaż w nowo utworzonym miejscu nie było żadnego wyposażenia. Z tego powodu pielęgniarki na własną rękę próbowały przemycić potrzebne narzędzia. Przewoziłyśmy wtedy po kryjomu w prowizorycznych poduszkach dla chorych drogocenne instrumenty chirurgiczne. Podczas kontroli dokonywanej w karetce przez niemieckiego żandarma zamierałyśmy ze strachu przed „wsypą”, przytulając mocno głowy chorych do twardych poduszek nadzianych – zamiast pierzem – ligniną i instrumentami. Niemcom zaś mówiłyśmy, że chorzy „wysoko gorączkują”, co ich z reguły szybko wystraszało (Gurfinkel-Glocerowa, 1962, s. 102). Pomimo tej ofiarności przenosiny spowodowały utratę części cennego sprzętu medycznego.

Problem stanowiło również znalezienie odpowiednio dużego budynku. Niemożność znalezienia takiej lokalizacji spowodowała decyzję o rozparcelowaniu i zorganizowaniu poszczególnych oddziałów różnych miejscach. Trzy oddziały chirurgiczne oraz pracownię radiologiczną przeniesiono do znajdującego się w pobliżu gmachu przy ul. Leszno 1, w którym wcześniej znajdował się Monopol Spirytusowy. Oddziały ginekologiczny i oftalmiczny umieszczono w dawnej kamienicy Leonardiego przy ul. Tłomackie 4, gdzie przed wojną był Zakład Urologiczny Fryszmana. Największą część, czyli oddziały wewnętrzne i zakaźne, a także laboratorium analityczne i pracownię patologiczną, ulokowano przy ul. Stawki 6/8, w przedwojennym budynku szkoły oraz archiwum Dawnych Ksiąg Ludności, zaś oddział chorób wewnętrznych i laboratorium bakteriologiczne – przy ul. Stawki 21. Szkołę Pielęgniarstwa przeniesiono na ul. Mariańską 1. Apteka, biblioteka i gabinet sterylizacji narzędzi znalazły się w zniszczonych zabudowaniach Szpitala św. Ducha przy ul. Elektoralnej 12. Po przeprowadzce placówka otrzymała nową nazwę – Żydowski Szpital Zakaźny „Czyste” (Jüdisches Seuchenkrankenhaus „Czyste”). Ponadto placówka przestała otrzymywać środki na utrzymanie od Zarząd Miejskiego i Ubezpieczalni Społecznej, a wszystkimi kosztami został obarczony Judenrat, który nie dysponował odpowiednimi finansami i stanowiło to dla niego bardzo duże obciążenie. W tym celu powołano nawet osobny Wydział Szpitalnictwa kierowany przez lekarza Izraela Milejkowskiego oraz Wydział Opłat na rzecz Szpitalnictwa, który pobierał specjalny podatek na ten cel. Organizowano też specjalne zbiórki, ale były one niewystarczające. W placówce brakowało leków i środków opatrunkowych, a wyżywienie pacjentów nie było odpowiednie.

Opuszczone budynki Szpitala Starozakonnych na Czystem stały się siedzibą Szpitala św. Ducha i Szpitala Skarbowców. W czerwcu 1941 roku, po wybuchu wojny Niemiec z ZSRR przeznaczono na niemiecki lazaret.

W Żydowskim Szpitalu Zakaźnym „Czyste” pracowało wielu wybitnych specjalistów. Ordynatorem oddziału gruźliczego był pulmonolog Owsiej Bieleńki, oddziału chorób nerwowych i psychicznych (na którym w getcie leczono pacjentów chorych na tyfus z powikłaniami neurologicznymi) – neurolog Eufemiusz Herman, oddziału chorób skórnych i wenerycznych – Stanisław Markusfeld, oddziału ginekologicznego – Wilhelm Szenwic (Włodzimierz Sowiński), oddziału laryngologicznego – Józef Jabłoński, oddziału oftalmicznego – Maria Wilkowa, oddziału terapii fizykalnej – Ida Asz. Na oddziałach zakaźnych jako ordynatorzy pracowali: Mojżesz Grojsblat (Grosblat), Henryk Jakub Landau, Jakub Munwes (Munwez), Jeszaja Bejles (Iszaj Beiles) i Ichaskil Wohl, zaś na oddziałach chirurgicznych: Aleksander Wertheim, Dawid Amsterdamski i Ignacy Borkowski. Funkcję konsultanta w zakresie psychiatrii sprawował związany z Żydowskim Związkiem Wojskowym Dawid Wdowiński, a w zakresie stomatologii Antonina Wdowińska. Przełożoną pielęgniarek była Rywa Fryd. Pracownię radiologiczną prowadził Natan Mesz.

Sytuacja finansowa szpitala przez cały czas była bardzo trudna. W placówce brakowało leków i środków opatrunkowych, a wyżywienie pacjentów nie było wystarczające i składało się głównie z wodnistej zupy. Latem 1941 roku, kiedy miała miejsce kolejna fala epidemii tyfusu, ponownie borykano się z przepełnieniem sal. Standardem było, że chorzy leżeli po dwie osoby na jednym łóżku.

Pracownicy Żydowskiego Szpitala Zakaźnego „Czyste” angażowali się nie tylko w zwykłą, codzienną działalność. Uczestniczyli w projektach naukowych, chociaż rozkaz Schrempfa zakazywał im takiej aktywności. Od lutego 1942 roku prowadzili badania kliniczne nad chorobą głodową. Interesował ich wpływ głodu na funkcjonowanie ludzkiego organizmu. W badaniach uczestniczyli także lekarze ze Szpitala dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów, m.in. Anna Braude-Heller, której zespół zajmował się skutkiem głodu u dzieci. Z kolei Emil Apfelbaum badał to zagadnienie u dorosłych. Jednym z autorów był także dyrektor szpitala Stein, natomiast na czele całego zespołu naukowego stał Julian Fliederbaum. Wyniki tej pracy przechował prof. Witold Orłowski i zostały opublikowane po wojnie, w 1946 roku, książce Choroba głodowa. Badania kliniczne nad głodem wykonane w getcie warszawskim z roku 1942 pod redakcją Apfelbauma.

W latach 1940–1942 prowadzono również badania nad tyfusem plamistym, jego genezą i powikłaniami. Zespołem badaczy kierował nefrolog Jakub Penson. Po wojnie opublikował on wyniki swojej pracy w Cechy kliniczne epidemii duru plamistego w latach 1940 i 1941/42 w Warszawie: badania własne nad przemianą azotową ze szczególnym uwzględnieniem nerek, metoda wczesnego rozpoznawania, Warszawa 1946. Publikacja stała się podstawą jego rozprawy habilitacyjnej.

Żydowski Szpital Zakaźny „Czyste” pozostał w swojej siedzibie do likwidacji tzw. małego getta. Na początku tzw. wielkiej akcji likwidacyjnej, między 22 a 24 lipca 1942 roku oddziały szpitalne mieszczące się przy ul. Stawki 6/8 zostały przeniesione częściowo na ul. Leszno 80/82 u zbiegu z ul. Żelazną 86/88, do dawnego schronisku dla uchodźców, gdzie od października 1941 roku znajdowała się filia Szpitala dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów, a częściowo na ul. Leszno 1. Kilka tygodni później, 13 sierpnia 1942 roku do budynków przy ul. Stawki 6/8, sąsiadujących z Umschlagplatzem, przeniesiono pacjentów i personel zarówno szpitala zakaźnego, jak i dziecięcego. Na natychmiastową ewakuację wyznaczono 24 godziny, przedłużone następnie do 48 godzin.

6 września 1942 roku nastąpiła ostateczna likwidacja oddziałów szpitalnych przy ul. Leszno 1. Niemcy nakazali ewakuację placówki i przewiezienie chorych do budynku przy ul. Stawki 6/8, a personel na ul. Zamenhofa 19, gdzie miała się odbyć selekcja. Był to straszny widok; niedostatecznie odziani chorzy, owinięci w koce, szli długim szeregiem na miejsce stracenia, a na platformach układano tych, co nie mogli chodzić. Pielęgniarki nie umiały odpowiedzieć, dokąd i po co ich tam zabierają. Wiadomo zresztą było, że cały personel czeka ten sam los. Kazano bowiem wszystkim się zebrać na Zamenhofa 19. Cały personel szpitalny, ustawiony w czwórki, szedł – w asyście Policji Porządkowej – przez puste ulice getta. Jego dobytek składał się z małych ręcznych paczuszek. Po przybyciu na ul. Zamenhofa ukazał się straszny widok. Cały personel szpitala wraz z rodzinami siedział na dworze na tobołkach. Rozlegał się płacz głodnych dzieci. Czekano na nieznane (Gurfinkel-Glocerowa, 1962, 109). Na miejscu wobec konieczności redukcji personelu dyrektor Stein musiał podjąć się niezwykle trudnego zadania rozdzielenia wśród pracowników tzw. numerków życia, mających chronić przed deportacją. Na początku września 1942 roku chorych i większość personelu wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Niektórych zamordowano jeszcze przed wejściem do wagonów. Nielicznym pracownikom udało się przedostać na tzw. aryjską stronę. 

Jeszcze inna niewielka grupa tych, którzy przetrwali lipcowe wysiedlenia, zarówno ze Żydowskiego Szpitala Zakaźnego „Czyste”, jak i Szpitala dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów, otworzyli ostatnią już placówkę medyczną w getcie warszawskim. Mieściła się ona przy ul. Gęsiej 6/8 (obecnie: ul. Anielewicza).

Struktura Żydowskiego Szpitala Zakaźnego „Czyste”

 Szpital Czyste

1.      Kancelaria

2.      Oddziały

●        Neurologiczny (Stawki 6)

●        Skórno-Weneryczny (Stawki 6)

●        Wewnętrzny I (Stawki 6)

●        Wewnętrzny II (Stawki 6)

●        Wewnętrzny III (Stawki 6)

●        Wewnętrzny IV (gruźliczy) (Stawki 6)

●        Obserwacji Zakaźnej (Stawki 8)

●        Duru Plamisteog “B” (Stawki 8)

●        Duru Plamistego “G” (Stawki 8)

●        Pracownia Chemiczno-Bakteriologiczna (Stawki 8)

●        Pracownia Anatomo-patologiczna (Stawki 8)

●        Prosektorium (Stawki 8)

●        Chirurgiczny I (Leszno 1)

●        Chirurgiczny II (Leszno 1)

●        Chirurgiczny III (Leszno 1)

●        Laryngologiczny (Leszno 1)

●        Fizykalnej Terapii (Leszno 1)

●        Rentgenologiczny (Leszno 1)

●        Ginekologiczno-Położniczy (Tłomackie 4)

●        Oczny (Tłomackie 4)

●        Apteka (Elektoralna 12)

●        Decynfekcja (Elektoralna 12)

●        Sterylizacja (Elektoralna 12) (BN, 566.216, Korespondencja wewnętrzna, nr 18, s. 6-7)

Po wojnie

W 1946 roku w zabudowaniach dawnego Szpitala Starozakonnych na Czystem, które przetrwały wojnę, ponownie uruchomiono Szpital św. Ducha, który przemianowano na Szpital Miejski nr 1. Od 1957 roku funkcjonował jako Szpital Wolski, a od 1986 roku – Szpital Wolski im. Dr Anny Gostyńskiej. W części budynków od 1948 roku znajduje się Instytut Matki i Dziecka.