Wytwórczość Żydowska spółka z o. o.
Powstanie spółki
Wytwórczość Żydowska spółka z o. o. (Jüdische Produktion GmbH) była spółką
akcyjną prowadzącą działalność o charakterze komercyjnym. Została założona 16 sierpnia
1941 r. przez udziałowców – pracowników Wydziału Wytwórczości RŻ, który zorganizował wielkie warsztaty krawieckie i szewskie
w getcie (szopy) i nimi zarządzał.
Po kilku miesiącach Wydział Wytwórczości został rozwiązany, ponieważ niemieckie
władze getta zdecydowały o komercjalizacji jego działalności, a jego zadania i
kompetencje przejęła nowo powołana spółka: Wytwórczość Żydowska sp. z o.o.
Negocjacje dotyczące komercjalizacji i przekształcenia w spółkę Wydziału
Wytwórczości trwały przynajmniej od czerwca (Czerniaków 1983, 193). Wpisywały
się w szerszy proces tworzenia spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, które
miały być partnerem dla Transferstelle
i niemieckich przedsiębiorstw (Engelking, Leociak 2013, 427). Wytwórczość
Żydowska przejęła od Wydziału Wytwórczości część swojej struktury
organizacyjnej – 1 października 1941 r. przejęła Warsztaty, Magazyny,
Krajalnię, Odbieralnię, Biuro centralne oraz wytwórczość poza warsztatową.
Dopóki Wydział Wytwórczości istniał, to w nim pozostały dział aprowizacji i
kartoteka centralna (Berenstein 1953, 44). Składy towaru dla warsztatów
znajdowały się na Umschlagplatzu (Czerniaków 1983, 197).
Udziałowcy i zarząd
Wśród udziałowców spółki
znaleźli się: Beniamin Gliksman
(kierownik Wydziału Wytwórczości RŻ), Mieczysław
Orlean, Salomon Eiger; stanowili oni jednocześnie zarząd. Oprócz nich znaczącymi udziałowcami byli:
Tadeusz Bart, Leon Szereszewski, Kazimierz Rechthand, Józef Jaszuński i Abram
Wolfowicz (Berenstein 1953, 43). Spółka przejęła od Wydziału Wytwórczości
kontrolę nad podlegającymi jej zakładami produkcyjnymi. Jej kapitał zakładowy
wynosił 100 tysięcy złotych (ARG, t. 34, 187) i złożyły się na niego udziały
wspólników (80 000 zł, z czego 44 000 wnieśli Orlean, Gliksman i
Eiger) oraz wkład RŻ (20 000 – był to majątek przejęty od Wydziału
Wytwórczości) (ARG, t. 12, 584; Engelking, Leociak 2013, 427; Berenstein 1953, 43). Bischof uważał, że dla Niemców korzystne jest rozdzielenie interesów
żydowskich robotników i właścicieli spółek (Berenstein 1953, 41). We wrześniu
1941 r. w zakładach Wytwórczości Żydowskiej zatrudnionych było ok. 2300 osób
(ARG, t. 12, 584).
We wrześniu
Adam Czerniaków
pisał o „problemach z wytwórczością”, w październiku donosił, że do zarządu
dokooptowano nowe osoby, ponieważ „stary zarząd zawiódł” (Czerniaków 1983,
221). Szczegółów tej sprawy nie udało się ustalić.
Działanie
Spółka posiadała koncesję na handel ze „stroną aryjską” (ARG, t. 34,
421). Organizowała warsztaty i fabryki
oraz pełniła funkcję pośrednika między nimi a Urzędem Transferu i niemiecką spółką Deustche Firmengemeinschaft Warschau inwestującą w getcie. Spółka
tworzyła „szopy” na potrzeby armii niemieckiej. Już we wrześniu 1941 r.
przynosiła znaczne zyski, posiadała „kolejkę” zamówień w wysokości 2 mln
złotych. Rozliczenia ze stroną aryjską były bezgotówkowe, odbywały się za pośrednictwem
Biura Rozrachunku Bankowego.
Powstanie spółki wiązało
się z koncepcją zwiększenia zatrudnienia w getcie oraz zapewnienia lepszej
aprowizacji dla osób pracujących. Pomysł ten lansowany był przez Maxa Bischofa. To on starał się przyciągnąć niemieckich
zleceniodawców do zamawiania produktów w szopach
w getcie warszawskim. Był też zwolennikiem ich komercjalizacji – Adam Czerniaków notował 21 maja 1941
r.: „Bischof zgadza się z poglądem, że Rada winna być oddzielona od Zakładu
Zaopatrywania i Wytwórczości” (Czerniaków 1983, 185). Działania Bischofa
realizowały zmodyfikowaną politykę władz, które zaczęły dążyć do wykorzystania
potencjału ekonomicznego oraz możliwości produkcyjnych getta warszawskiego
(Engelking, Leociak 2013, 426).
Pod koniec 1941 r.
warsztaty Wytwórczości Żydowskiej zostały przejęte częściowo przez firmę Schultz, a częściowo przez firmę Toebbens (ARG, t. 12, 98–99). Już wcześniej jej dyrektor Walther Toebbens „uzurpował sobie
kompetencje komisarza, kontrolującego « Żydowską Wytwórczość», czytamy w
anonimowym sprawozdaniu zachowanym w ARG (ARG, t. 34, dok. 37). To właśnie
Toebbens składał później Komisarzowi do spraw Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej sprawozdania, które obejmowały
działalność Wytwórczości Żydowskiej. Biura firmy nadal mieściły się wówczas na
ul. Prostej 14, czyli pod adresem, gdzie wcześniej miał swą siedzibę Wydział Wytwórczości RŻ (Ludność
żydowska w Warszawie…, s. 1411–1417).
