Władze niemieckie nad gettem

Władze niemieckie w Warszawie

Warszawa skapitulowała 28 września 1939 r., a 1 października armia niemiecka wkroczyła do miasta. Do 25 października 1939 r. Warszawa znajdowała się pod zarządem wojskowym. Dowódcą wojskowym został gen. por. Conrad von Cochenhausen, a szefem administracji cywilnej mianowano SS-Standartenführera Harrego von Craushaara. Cochenhausen był również do 6 października komedantem miasta (Stadtkommendant) – później zastąpił go gen. por. Karl von Neumann-Neurode. Szefowi administracji cywilnej podlegał komisarz Rzeszy na miasto Warszawę (Reichskommisar für die Stadt Warschau) Helmuth Otto, z kolei Otto nadzorował polski Zarząd Miejski, którym kierował prezydent Stefan Starzyński. 27 października Starzyński został aresztowany. Generalny gubernator Frank mianował Helmutha Otto komisarycznym prezydentem Warszawy, ten zaś wyznaczył Juliana Kulskiego (zastępcę Starzyńskiego) na komisarycznego burmistrza. Kilka dni później Otto został odwołany ze stanowiska, a zajął je Oskar Dengel, jego dotychczasowy zastępca. Od momentu wycofania się władz wojskowych z zarządzania miastem, prezydent odpowiadał przed szefem dystryktu warszawskiego, którym był przez cały okres okupacji Ludwig Fischer.

Wiosną 1940 r. przeprowadzono reorganizację struktury niemieckich władz Warszawy, likwidując stanowisko prezydenta i tworząc urząd pełnomocnika szefa dystryktu na miasto Warszawę (Beauftragte des Distriktchiefs für die Stadt Warschau), który 26 marca objął Ludwig Leist. Kolejna zmiana nastąpiła 15 września 1941 r.: tak jak w innych miastach Generalnego Gubernatorstwa utworzono w Warszawie Stadthauptmannschaft, a Leist został powołany na Stadthauptmanna (starostę miejskiego) Warszawy; urząd ten sprawował do wybuchu powstania warszawskiego w 1944 r. (Engelking, Leociak 2013, 54-55; Adamska 1973, 44-45; Dunin-Wąsowicz 1984, 44-45).

W październiku 1939 r. wkroczyła również do Warszawy Einsatzgruppe IV pod dowództwem Lothara Beutla – jeden z oddziałów sił bezpieczeństwa podlegających Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy, czyli Reinhardowi Heydrichowi. Po kilku miesiącach została ona przekształcona w urząd Kommandeur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst Warschau (Komendant Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Warszawie, w skrócie KdS). KdS składał się z 5 wydziałów: I/II – administracja i prawo, III – Sicherheitsdienst, IV – Geheime Staatspolizei (Gestapo), V – Kriminalpolizei (Kripo). W Gestapo działały referaty, w tym referat IVB zajmujący się sprawami żydowskimi. W nim od początku okupacji pracowali SS-Oberscharführer Gerhard Mende i SS-Untersturmführer Karl Brandt (Urynowicz 2009, 180).

Władza nad warszawskimi Żydami przed powstaniem getta

W pierwszych tygodniach okupacji władza nad Żydami zasadniczo należała do Einsatzgruppe IV. Sam Judenrat został powołany 7 października 1939 r. przez Josefa Meisingera, zastępcę Beutla. Niemniej do połowy 1940 r. kwestia do kogo należy nadzór nad ludnością żydowską i prawo jej eksploatacji była przedmiotem sporów wewnątrz władz niemieckich. Główymi obszarami rywalizacji były: przesiedlenia, własność majątku żydowskiego i zarząd nad żydowską siłą roboczą w ramach pracy przymusowej. Podyktowane ideologią przesiedlenia z ziem wcielonych do Rzeszy i innych krajów okupowanych do GG spotykały się ze sprzeciwem generalnego gubernatora Franka, który wcześnie zauważył, że prowadzi to do przeludnienia GG i ogromnych problemów aprowizacyjnych. W celu konfiskaty majątku Żydów i Polaków w GG Frank powołał jeszcze w 1939 r. Urząd Powierniczy (Treuhandstelle), ale musiał stoczyć batalię z Haupttreuhandstelle Ost prowadzonym przez Hermanna Göringa, który wykorzystywał siły SS i policji w tym masowym rabunku. W sprawie pracy przymusowej panował chaos, bo właściwie i policja, i SS, i wojsko, i władze cywilne dowolnie powoływały bądź wyłapywały na ulicy grupy Żydów do różnych prac. Ostatecznie latem 1940 r. Frank wygrał wszystkie konflikty i podporządkował administracji cywilnej wszystkie trzy sporne obszary (Engelking, Leociak 2013, 51-53). W Warszawie sprawy przesiedleń znalazły się w wyłącznej gestii Wydziału Przesiedleń (Abteilung Umsiedlung), założonego już w styczniu 1940 r. i kierowanego przez Waldemara Schöna, którego zastępował Otto Mohns. Sprawy konfiskat przejął Treuhandstelle i powołany w czerwcu Komisaryczny Zarząd Zabezpieczonych Nieruchomości (zob. zarząd komisaryczny), a sprawy pracy przymusowej – Urząd Pracy (Arbeitsamt).

Niemniej nawet wcześniej w bieżących sprawach Judenrat był zależny od decyzji wielu urzędników administracji cywilnej: np. sprawy finansowe Czerniaków omawiał z Karlem Laschtoviczką z Wydziału Finansowego Urzędu Szefa Dystryktu, nad sprawami sanitarnymi i epidemicznymi nadzór sprawował lekarz miejski Kurt Schrempf, a Żydowska Samopomoc Społeczna – Komisja Koordynacyjna podlegała Wydziałowi Opieki Społecznej, a później Podwydziałowi Spraw Ludnościowych i Opieki Społecznej (Bevölkerungswesen und Fürsorge, BuF). Warto zauważyć, że od 11 stycznia 1941 r. szefem tego podwydziału był Heinz Auerswald (AŻIH, 211/125, 30).

Transferstelle

Proces tworzenia getta w Warszawie został przeprowadzony przez Wydział Przesiedleń (zob. hasło organizowanie getta warszawskiego). Wkrótce po zamknięciu getta, 1 grudnia 1940 r. powstała w nim Transferstelle (Urząd/Placówka Transferu) z Alexandrem Palfingerem na czele, która przejęła kontrolę nad całością wymiany towarowej i pieniężnej między gettem a resztą miasta. Czerniaków został poinformowany, że Transferstelle zostaje władzą zwierzchnią Judenratu i wszystkie kontakty z innymi urzędami muszą odbywać się za jej pośrednictwem. Pomoc społeczna, w tym czasie już jako Żydowski Komitet Opiekuńczy Miejski (ŻKOM) musiała odtąd załatwiać swoje sprawy via Judenrat, mimo że formalnie nadal podlegała pod BuF. Palfinger był zwolennikiem polityki ścisłej izolacji getta – dosłownie poprzez szczelne jego zamknięcie i ograniczenie do minimum wydawania przepustek, jak i gospodarcze, przez całkowitą kontrolę wymiany z resztą świata. Przez Transferstelle przechodziły wszystkie zamówienia na produkcję w getcie, a pozyskanie ich wymagało wysokich łapówek. Każde przewiezienie surowców i produktów przez granicę getta wymagało zapłacenia Transferstelle podatku 15% od sumy fakturowej i 2% od obrotu gotówkowego. Kluczowe dla mieszkańców getta było to, że Transferstelle zajmowała się również dostarczaniem żywności do dzielnicy, co Palfinger świadomie ograniczał, twierdząc, że Żydzi posiadają środki na własne utrzymanie, które należy w ten sposób z nich wyciągnąć. Transferstelle miała również zwiększyć eksploatację żydowskiej siły roboczej w samym getcie poprzez zakładanie warsztatów produkcyjnych (Engelking, Leociak 2013, 422-423; Urynowicz 2009, 185; Brustin-Berenstein 1953, 13-15).

            Te działania doprowadziły bardzo szybko nie tylko do klęski głodu w getcie, ale – co dla władz niemieckich było ważniejsze – do jego deficytu finansowego. Ponadto rozrosła się nielegalna wymiana między gettem a „stroną aryjską”, czyli szmugiel. Wiosną 1941 r. w rządzie Generalnego Gubernatorstwa zaczęto ostro rozliczać Schöna i Palfingera z prowadzonej polityki. Kierownik Wydziału Wyżywienia i Rolnictwa (Ernährung und Landwirtschaft, EuL), Walter Emmerich, twierdził, że getto ma potencjał gospodarczy i powinno stać się miejscem inwestycji i szerokiego zatrudniania taniej siły roboczej, ale w tym celu trzeba dać jego mieszkańcom minimalną możliwość wyżywienia i prowadzenia działalności gospodarczej. Ta opcja chwilowo zwyciężyła (Browning 2012, 124-130).

W marcu 1941 r. został zlikwidowany Wydział Przesiedleń, co chwilowo rozszerzyło kompetencje Transferstelle. 19 kwietnia 1941 r. generalny gubernator Hans Frank utworzył urząd Komisarza do Spraw Dzielnicy Żydowskiej w Warszawie, któremu podporządkował Transferstelle. Początkowo na stanowisko komisarza typowano Ottona Mohnsa, jednak ostatecznie 14 maja został nim Heinz Auerswald (Urynowicz 2009, 186-187).

Powołanie Auerswalda rozpoczęło krótki okres złagodzenia polityki niemieckiej wobec getta. Znacząca była również zmiana na stanowisku kierownika Transferstelle: Palfingera zastąpił bardziej liberalny Max Bischof. Zniesiono niektóre zarządzenia antyżydowskie z początku okupacji: wycofano zakaz rejestrowania firm żydowskich, zaczęto udzielać im koncesji na przywóz surowców do getta i wywóz produktów (obniżono też opłaty manipulacyjne pobierane przez Transferstelle), zlikwidowano ograniczenia posiadania gotówki przez Żydów i ogłoszono amnestię dla tych, którzy ukrywali dotąd zasoby pieniężne, wznowiono obrót bezgotówkowy otwierając Radzie Żydowskiej konto w Banku Emisyjnym, przez które żydowscy przedsiębiorcy mogli dokonywać operacji, a następnie, w styczniu 1942 r. zakładając Bank Spółdzielczy Dzielnicy Żydowskiej. W sierpniu 1941 r. przy Judenracie powstały spółki: Towarzystwo Dostaw Wyrobów Przemysłu  Żydowskiego TODOS oraz „Wytwórczość Żydowska”, które dostały koncesję na wyrób i obrót towarowy. Najważniejsze jednak było otwarcie getta dla inwestorów niemieckich. Latem i jesienią 1941 r. w getcie warszawskim otwarto liczne fabryki zwane szopami, z których nasłynniejsze i największe to zakłady krawieckie Walthera Többensa, kuśnierskie Fritza Schultza i stolarskie Bernarda Hallmanna. Żydowscy chałupnicy, właściciele małych warsztatów zaczęli otrzymywać surowce i produkować na rzecz niemieckich lub żydowskich przedsiębiorców (Ratyńska 1982, 364-367; Browning 2012, 160-162; Engelking, Leociak 2013, 421-428).

Liberalizacja nastąpiła też w innych sferach życia: Auerswald przekazał opiece społecznej spore dodatkowe przydziały żywności, które zapoczątkowały Akcję Dożywiania Ludności, związaną z rozbudową sieci kuchni ludowych i zwiększeniem liczby dziennie wydawanych posiłków do 120 tys. Komisarz zgodził się także na otwarcie synagog, bibliotek i szkół powszechnych, podjął negocjacje o rozszerzenie granic getta, w tym włączenie do niego Parku Krasińskich, obiecywał zwiększenie racji żywnościowych, zlikwidował formalnie „Trzynastkę” – Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją, który rywalizował z Judenratem o władzę w getcie. Auerswald traktował też Czerniakowa i ich urzędników getta z szacunkiem, co było szokującą zmianą (Urynowicz 2009, 235-237).

Postawa Auerswalda dość szybko zaczęła się zmieniać. W październiku Urząd Dystryktu wycofał się z dostaw dodatkowej żywności dla kuchni, a komisarz tłumaczył to tym, że nigdy nie miały być one stałe. W tym samym miesiącu wprowadził trzy kategorie kartek chlebowych: dla ciężko pracujących 7 kg miesięcznie, dla pracujących 6 kg i dla bezrobotnych 2 kg. Jednocześnie celem Auerswalda było ukrócenie szmuglu i nielegalnego opuszczania getta – był jednym z inicjatorów zaostrzenia kar wobec uciekinierów i zwolennikiem wprowadzonej 15 października 1941 r. kary śmierci. Walka ze szmuglem była prowadzona drogą uszczelnienia granic getta. Miały one odtąd przebiegać środkiem ulic, a nie przez budynki – co faktycznie utrudniło jedną z form szmuglu, którą było przekazywanie towaru przez dachy lub piwnice. Zmiana granic została ogłoszona 23 października 1941 r. i dotknęła ogromną liczbę ludzi – 75.000 Żydów musiało zmienić miejsce zamieszkania. Getto zostało zmniejszone. Zachowanie Auerswalda wobec Czerniakowa stało się lekceważące i opryskliwe, zarzucał go też żądaniami takimi jak wysokie pożyczki, odkładanie pieniędzy Rady na konto rezerwowe, dostarczenie mebli. Do końca okłamywał go też w kwestii możliwości deportacji warszawskich Żydów (AŻIH, 211/130; Urynowicz 2009, 240-243; Engelking, Leociak 2013, 105).

            Auerswald pozostał na stanowisku do listopada 1942 r., ale od 22 lipca nie sprawował już realnej władzy nad gettem.

Sztab „Akcji Reinhardt”

Wiosną 1942 r. w warszawskim KdS zaczęto formować specjalną jednostkę, która miała przeprowadzać deportacje do obozów zagłady z gett dystryktu. Była podporządkowana bezpośrednio dowódcy SS i policji w dystrykcie warszawskim SS-Oberführerowi Ferdinandowi von Sammern-Frankenegg. Na jednostkę tę składały się dwa oddziały Trawniki-männer (formacji SS złożonej głównie z byłych jeńców sowieckich, szkolonej w obozie w Trawnikach), liczące w sumie 1000 osób, pod dowództwem SS-Untersturmführera  Schwarzenbacha oraz 20-osobowy sztab przesiedleńczy, złożony głównie z pracowników wydziału IVB 4, dowodzony najpierw przez SS-Hauptsturmführera Gottlieba Höhmana, a później przez SS- Obersturmführera Walthera Witosska. W sztabie tym znajdowali się również Brandt i Mende, gestapowcy aktywni w Warszawie od początku okupacji. Do zadań sztabu należała koordynacja i kierowanie akcjami likwidacyjnymi w gettach dystryktu i w samej Warszawie. 15 lipca do getta warszawskiego przybyła również ekipa kilkunastu SS-manów z dystryktu lubelskiego, dowodzona przez SS-Sturmbanführera Hermanna Höfle, doświadczona już w przeprowadzaniu deportacji. W grupie tej znajdowali się m.in. Georg Michalsen, Handtke, Clasen, Meyerhofer, Gross, Lehnert, Slany, Seichert oraz Werthoff (Młynarczyk 2007, 55). 

Wielka akcja likwidacyjna getta warszawskiego rozpoczęła się 22 lipca 1942 r. Od tego czasu do końca swojego istnienia, getto znajdowało się pod władzą SS. Warszawski sztab z KdS ulokował się w siedzibie Żydowskiej Służby Porządkowej na ul. Ogrodowej 17, część lubelska – na Żelaznej 103. Adam Czerniaków został powiadomiony o początku „wysiedlenia” przez Höflego. W pierwszym tygodniu akcji siły niemieckie prawie nie brały w niej udziału, wydając tylko rozkazy i nadzorując policjantów z Żydowskiej Służby Porządkowej, którzy doprowadzali ludzi na Umschlagplatz, oraz Trawniki-männer, którzy ładowali ich do wagonów. To się zmieniło na przełomie lipca i sierpnia – cała jednostka specjalna włączyła się do blokowania domów i przeszukiwania kryjówek, eskortowała złapanych na Umschlagplatz i przeprowadzała doraźne egzekucje (ARG, t. 11, 342-347).

Grupą osób zwolnionych z „wysiedlenia” byli pracownicy niemieckich fabryk. Niemieckim urzędnikiem ważnym w tym czasie w getcie stał się zatem szef Arbeitsamtu, Friedrich Ziegler, który uzgadniał z Brandtem, które przedsiębiorstwa pozostaną w getcie i z jaką liczbą pracowników, a które zostaną zlikwidowane (Engelking, Leociak 2013, 749).

Ostatnia wywózka wielkiej akcji miała miejsce 21 września. Trzy dni później Karl Brandt zawiadomił Judenrat o końcu deportacji. W dwa miesiące w Treblince i w samym getcie zamordowano prawie 300 tys. Żydów.

Befehlstelle

SS pozostała nadal najwyższą władzą w getcie. Sztab SS przeniósł się na Żelazną 103, do tzw. Befehlstelle. Po akcji urzędowali w nim: Witossek, Mende, Brandt, Klostermayer, Becker, Miretschko, Blescher i Rizienschopf, Orf, Bogudt i Einert. SS-mani zajmowali się wyłapywaniem Żydów, którzy szmuglowali towary do getta i handlowali nimi, a także tych, którzy pojawiali się na ulicach w godzinach pracy; łapali także Polaków, którzy przychodzili do getta na szaber. Żydów zazwyczaj rozstrzeliwali na miejscu. Szczególnie bano się Bleschera i Rizienschopfa, którzy patrolowali ulice i strzelali do spotkanych ludzi. Na Befehlstelle pracowali też junacy z Baudienstu (Warm 1988, 70-78).

9 stycznia 1943 r. do getta warszawskiego przybył na inspekcję Heinrich Himmler. Wyraził niezadowolenie z faktu, że zbyt wielu Żydów nadal przebywa w getcie. Efektem tego była kolejna akcja likwidacyjna, przeprowadzona w dniach 18-20 styczniu 1943 r. W Treblince zamordowano kolejne 5 tys. osób. 16 lutego Himmler nakazał utworzenie w getcie obozu pracy i przeniesienie wszystkich zakładów na Lubelszczyznę. W marcu 1943 r. z inicjatywy Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS powstało przedsiębiorstwo Ost-Industrie GmbH (Osti), którym zarządzali najwyżsi funkcjonariusze SS: Oswald Pohl, Odilo Globocnik, Friedrich Krüger. Osti utworzyła obozy pracy w Trawnikach i Poniatowej, do których miały być przeniesione szopy z getta warszawskiego. Mianowano właściciela największego szopu, Walthera C. Többensa, na pełnomocnika przesiedlenia – jego zadaniem była organizacja wyjazdów żydowskich robotników. Dobrowolnie zgłosiło się ok. 3 tys. osób i operacja utknęła. Jednak decyzja o ostatecznej likwidacji getta już zapadła (Engelking, Leociak 2013, 782-785; Karay 2004, 255; Skibińska 2009, 156).

 

Oddziały likwidacyjne

19 kwietnia 1943 r. o 6 rano do getta wkroczyły oddziały niemieckie w sile 850 ludzi. Natychmiast napotkali opór Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego Związku Wojskowego. O 8 rano dowodzenie przejął dowódca SS i policji w dystrykcie warszawskim, SS-Brigadeführer Jürgen Stroop. Wprowadził on do akcji oddziały szturmowe. Orientując się, że Żydzi ukrywają się w podziemnych bunkrach, od następnego dnia rozkazał systematyczne podpalanie i wysadzanie w powietrze budynków w getcie (Stroop 2009, 45-51).

            W swoim raporcie Stroop podał, że w całej akcji likwidacji getta wzięły udział następujące oddziały: 3. batalion szkoleniowy i zapasowy grenadierów pancernych SS (średnio 440 ludzi dziennie), oddział szkoleniowy i zapasowy kawalerii SS Warszawa (381), I batalion 22 pułku policji SS (94), III batalion (134), pogotowie techniczne (6), polska policja (363), polska straż pożarna (166), Policja Bezpieczeństwa (32), Trawniki-männer (335); z Wehrmachtu: bateria lekkiej przeciwlotniczej artylerii alarmowej III/8 Warszawa (22), oddział zapasowy pociągów pancernych, sekcja saperów, Rembertów (42), 14 batalion zapasowy saperów Góra Kalwaria (34) (Stroop 2009, 29).

            Według raportu Stroopa, między 20 kwietnia a 16 maja 1943 r. w getcie złapano 56 065 Żydów; z tej grupy ok. 7 tys. zostało zamordowane na miejscu, a 6929 wysłano na śmierć do Treblinki. Szacował, że w getcie zginęło 5-6 tys. Żydów. Oznacza to, że ok. 36 tys. złapanych wysłano do obozów na Lubelszczyźnie. Według historyka Izraela Gutmana, Stroop zawyżał dane – według niego przed wybuchem powstania w getcie przebywało nie więcej jak 40 tys. ludzi. Oficjalnie getto przestało istnieć 16 maja, po symbolicznych wysadzeniu w powietrze wielkiej synagogi na Tłomackiem (Engelking, Leociak 2013, 806).