BRAUDE-HELLER Anna (1888–1943)

Przed wojną

Anna Braude-Heller (Hellerowa) urodziła się 6 stycznia 1888 roku w Warszawie. Jej rodzicami byli Tauba (z domu Litwin) z Białegostoku i Arie Lejb Braude z Grodna, zamożny kupiec. Wspólnie prowadzili sklep przy ul. Nalewki 23/25. Miała trzy młodsze siostry: Różę Aftergut[1] , Esterę Grodzińską i Judytę Braude[2] . Dom, w którym się wychowała, był tradycyjny, ale jednocześnie otwarty. Rodzice rozmawiali między sobą w jidysz, a z córkami po polsku. Anna uczęszczała najpierw do żeńskiej szkoły Fryderyki Thalgrünowej, a po ukończeniu szóstej klasy pobierała prywatne lekcje; maturę zdała eksternistycznie w Kijowie. Jesienią 1906 roku wyjechała do Genewy i rozpoczęła studia na Wydziale Nauk Społecznych, a następnie wyjechała do Zurychu i przeniosła się na medycynę, na którym wybrała specjalizację pediatryczną. Pod koniec studiów wyjechała do Berlina, gdzie w 1912 roku uzyskała dyplom lekarski, nostryfikowany później w Sankt Petersburgu. Przez pierwszy rok pracowała we wsiach guberni moskiewskiej, a w 1913 roku wróciła do Polski i rozpoczęła pracę w Szpitalu Starozakonnych na Czystem w Warszawie na oddziale chorób wewnętrznych, a w kolejnym roku – w Szpitalu Dziecięcym im. Bersohnów i Baumanów (Sienna 60/Śliska 51).

Braude-Heller angażowała się również w wiele społecznych inicjatyw. W 1916 roku współzałożyła Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (TPD), przy którym kilka lat później, w 1919 roku, założyła szkołę dla pielęgniarek pediatrycznych, a w latach 1919–1923 była jej dyrektorką. Pracowała też w ambulatorium, w Domu Wychowawczym dla dzieci oraz w Stacji Opieki nad Matką i Dzieckiem przy ul. Lubeckiego 8.

Braude-Heller należała do Bundu. Współtworzyła Sanatorium Dziecięce im. Włodzimierza Medema w Miedzeszynie pod Warszawą, a później zasiadała w Komitecie Wykonawczym placówki. Pełniła także funkcję lekarki w szkołach CISzO, znajdującej się pod auspicjami organizacji bundowskiej.

W 1916 roku Anna wyszła za mąż za Eliezera Hellera (1885–1934), inżyniera, z którym miała dwóch synów: Arie Leona (1917–2008) i Aleksandra (Ola/Olka) (1921–1926). Po przedwczesnej śmierci młodszego dziecka małżonkowie ufundowali Stację Opieki nad Matką i Dzieckiem przy ulicy Bonifraterskiej 31.

Kiedy w 1923 roku Szpital Dziecięcy im. Bersohnów i Baumanów został zamknięty, Braude-Heller doprowadziła do przejęcia go przez TPD oraz otrzymania środków finansowych od Gminy Żydowskiej i Jointu na remont i modernizację placówki. Po gruntownej rozbudowie szpital wznowił działalność w 1930 roku, a placówkę uznano za jedną z najnowocześniejszych wówczas szpitali dziecięcych w Polsce. Braude-Heller została lekarką naczelną i funkcję tę pełniła aż do jego likwidacji latem 1942 roku. Była też ordynatorką oddziału niemowlęcego. Zasiadała również w radzie miasta Warszawy.

Po wybuchu II wojny światowej Szpital Dziecięcy im. Bersohnów i Baumanów stał miejscem, w którym leczono i ratowano również dorosłych pacjentów, ponieważ inne warszawskie placówki zostały zniszczone w wyniku bombardowań. Braude-Heller cały czas trwała na posterunku i uspokajała chorych, zwłaszcza tych, którzy nie mogli się ruszać. Z czasem warunki panujące w szpitalu jeszcze się pogorszyły.

Getto warszawskie

Po utworzeniu getta w 1940 roku szpital Dziecięcy im Bersohnów i Baumanów znalazł się w jego granicach. Braude-Heller pozostawała na stanowisku lekarki naczelnej placówki. Została również przewodniczącą Komisji Zdrowia, organu doradczego i opiniodawczego przy Żydowskiej Izbie Zdrowia (do jesieni 1941 roku). Była członkinią Centralnej Rady Zdrowia przy Wydziale Zdrowia Judenratu, której przewodził Ludwik Hirszfeld. Była to osoba bardzo energiczna, prawa, doskonały lekarz i organizator, człowiek dużego formatu. Bardzo ją lubiłem, zacząłem uczęszczać na posiedzenia naukowe w szpitalu Bersohnów. (…) Miała w sobie dużo witalności i dużo idealizmu, wspominał lekarz Henryk Makower (Makowerowie, 2022, 31, 119). Tak z kolei wspominała ją lekarka Adina Blady-Szwajger: Doktor Naczelna uosabiała wszystkie sny i rojenia młodej adeptki o zawodzie lekarza-pediatry. Była znanym i cenionym lekarzem, wspaniałym organizatorem, społecznikiem. Ponadto, co nie było bez znaczenia dla dziewczyny ,,z głową w chmurach”, była postacią romantyczną. Zawsze w grubej czerni. Po śmierci synka z powodu – o ironio – nierozpoznanego zapalenia wyrostka nie zdjęła nigdy żałoby (Blady-Szwajger, 1987, 87).

Warunki panujące w getcie doprowadziły do epidemii tyfusu i różnych chorób dziecięcych. Bardzo trudno było prowadzić właściwe leczenie, brakowało dosłownie wszystkiego. Śmiertelność nieustannie rosła. Pomimo tego Braude-Heller starała się, w miarę możliwości, przestrzegać standardów medycznych i oczekiwała od personelu rutynowych badań lekarskich, wizyt lekarskich dwa razy dziennie, indywidualnych raportów o pacjentach i skrupulatnego prowadzenia dokumentacji. Nalegała również na schludny i czysty ubiór personelu i rygorystycznie przestrzegała czystości samego szpitala.

Od lutego 1942 roku Braude-Heller prowadziła badania kliniczne nad chorobą głodową. Zajmowała się tematem wpływu głodu na organizm dzieci i wynikających z niego zmian fizycznych. Wyniki tej pracy przechował dr Edward Ostrowski i zostały opublikowane po wojnie, w 1946 roku, książce Choroba głodowa. Badania kliniczne nad głodem wykonane w getcie warszawskim z roku 1942 pod redakcją Emila Apfelbauma. Lekarka organizowała również tajne nauczanie z zakresu medycyny.

W czasie tzw. pierwszej akcji likwidacyjnej latem 1942 roku szpital Dziecięcy im Bersohnów i Baumanów został przeniesiony na ul. Gęsią 6/8. Wobec konieczności redukcji personelu Braude-Heller musiała podjąć się niezwykle trudnego zadania rozdzielenia wśród pracowników tzw. numerków życia, mających chronić przed deportacją. Powiedzieliśmy Naczelnej, że musi to zrobić. Ona nie chciała. Gdyby tego nie zrobiła, wszystkie numerki zabrałby ten drugi szpital i od nas nikt by się nie uratował (Grupińska, 2013, 157–158). Było to podłe, bo przecież nikt z nas nie chciałby wyrokować o tym, kto ma żyć, a kto nie, a jednak żądaliśmy tego od Niej (Blady-Szwajger, 1994, 98).

Od września 1942 roku lekarka pełniła funkcję wicedyrektora tej placówki, którą kierował lekarz Józef Stein. Warunki panujące w szpitalu uległy dalszemu pogorszeniu. Zarówno jesienią 1942 roku, jak i zimą 1943 roku przyjaciele namawiali Braude-Heller na przejście na tzw. aryjską stronę, ona jednak odmawiała. Postanowiła pozostać w szpitalu z chorymi dziećmi. Adina Blady-Szwajger wspominała: Dr Naczelna nie wyszła z getta. W ostatnim liście, który otrzymaliśmy od Niej w marcu 1943 r. […] pisała: „Nie martwcie się o mnie – mam inne plany” i została na gruzach szpitala na Gęsiej – ostatniego schronienia chorych dzieci (Blady-Szwajger, 1994, 67).Pomogła jednak wyjść z getta starszemu synowi[1] , lekarzowi, jego żonie i córce, siostrze Judycie i siostrzeńcowi Bubiemu Aftergutowi. Razem z nią została w getcie i najprawdopodobniej zginęła siostra Róża Aftergut, której męża i córkę wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

Anna Braude-Heller (Hellerowa) zginęła w wiosną 1943 roku, podczas powstania w getcie, w bunkrze w podziemiach szpitala przy ul. Gęsiej 6/8 (obecnie: ul. Anielewicza), razem z małymi pacjentami i częścią personelu. Dokładne okoliczności jej śmierci nie są znane. Pośmiertnie została odznaczona Orderem Virtuti Militari.

Symboliczny grób Braude-Heller znajduje się na cmentarzu żydowskim w Warszawie. Po II wojnie światowej na nagrobku umieszczono tablicę upamiętniającą lekarkę. Z kolei 20 kwietnia 2001 roku na elewacji budynku głównego Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego im. Dzieci Warszawy, gdzie dawniej znajdował się Szpital Dziecięcy im. Bersohnów i Baumanów, odsłonięto tablicę upamiętniającą Annę Braude-Heller – naczelną lekarkę tej placówki w latach 1930–1942.