CHOROBY W GETCIE

Choroby występujące w społeczności żydowskiej przed wojną

Przed wojną pierwszą przyczyną zgonów wśród Żydów warszawskich były choroby serca (odpowiadały za ponad 24% śmierci), wśród nie-Żydów zaś dominowała gruźlica (17% wszystkich zgonów wśród nie-Żydów), która z kolei stanowiła dopiero piątą przyczynę śmierci wśród Żydów (8,2%); (RG, t. 12, s. 458). Jak zaobserwowali statystycy medyczni: „Przyczyny zgonów wskazują na istnienie pewnych różnic pomiędzy ludnością żydowską i nieżydowską. Wśród Żydów istniał stosunkowo większy udział przypadków zgonu wskutek cukrzycy, chorób nerek, chorób dróg oddechowych i serca, a za to mniejszy z powodu gruźlicy, syfilisu i kataru kiszek (to ostatnie dotyczy dzieci), a ponadto brak choćby pojedynczego przypadku śmierci wskutek zatrucia alkoholem” (ARG, t. 33 s. 295).

            Ogólnie ludność żydowska Warszawy pod względem zdrowotnym nie znajdowała się w gorszym położeniu od ludności nieżydowskiej, a nawet śmiertelność wśród Żydów była mniejsza niż wśród nie-Żydów i można ją wyrazić proporcją 85:100 (dotyczy lat 1931-1939); (ARG, t. 33, s. 295).

Zachorowania w okresie wrzesień 1939 roku – wrzesień 1940

Wybuch wojny diametralnie zmienił te statystyki. Drastyczne pogorszenie warunków życia i wyżywienia wiązało się z zaostrzeniem stanów chorobowych u przewlekle chorych. Do tradycyjnie występujących chorób doszły te, które nieodłącznie wiązały się z rzeczywistością wojenną – tyfus i choroba głodowa. Zwłaszcza choroby zakaźne, a wśród nich tyfus, stały się stałym obiektem monitorowanym przez cywilne władze niemieckie. Żądały one dwa razy w tygodniu od Rady Żydowskiej zestawień dotyczących zakażeń (Ludność…, s. 630). Zestawienia takie przygotowywał Wydział Zdrowia RŻ. Dzięki zachowanym statystykom wiemy, jak procentowo kształtowało się występowanie tychże chorób wśród Żydów. Najwięcej zachorowań w początkowym okresie okupacji było wynikiem duru brzusznego. Na 4751 zachorowań w całej Warszawie odnotowano 2830 przypadków wśród Żydów. Falę zachorowań udało się dość szybko zahamować dzięki powszechnym szczepieniom na tę chorobę.

 Kolejną epidemią była epidemia tyfusu plamistego, która rozpoczęła się w grudniu 1939, osiągając swoje natężenie w marcu, kwietniu i maju 1940 roku. Do lata epidemia opadła; 92% zachorowań na tyfus w tym okresie dotyczył Żydów.

            Występująca w Warszawie odra miała przebieg łagodniejszy niż w latach przedwojennych, choć znacznie wzrosła liczba jej przypadków wśród dzieci żydowskich (szczególne nasilenie miało miejsce w maju i lipcu 1940 roku; 53% ogółu zachorowań w mieście). Podobnie łagodniejszy był przebieg dyfterytu (błonicy; 30% to przypadki wśród Żydów), a także krztuśca (kokluszu; 27,6% przypadki wśród Żydów) i szkarlatyny (płonicy; 13,9% zachorowań wśród Żydów). Doszło do zwiększonej ilości zachorowań na czerwonkę , ale procentowo dotknęła ona znaczniej mniej Żydów niż chrześcijan (17%); (Ludność…, s. 425).

            W ostatnich miesiącach 1939 roku Warszawę nawiedziła też epidemia biegunki o ciężkim przebiegu, której towarzyszyła wysoka gorączka. Zachorowania często kończyły się zgonami, zwłaszcza wśród osób starszych. Przyczyna choroby pozostała nieznana (lekarze wykluczyli zapalenia okrężnicy czy inną formę czerwonki). Po kilku tygodniach epidemia zakończyła się (Roland, 1992, s. 171).

            Wiosną 1940 doszło do epidemii meningokokowego zapalenia opon mózgowych, które rozprzestrzeniało się wśród dzieci. Chorobę leczono w szpitalu surowicą podawaną dokanałowo (Blady-Szwajger, 2010, s. 42).

Choroby w getcie

Oczywiście w prawie 400 tysięcznej populacji getta występowały wszystkie choroby, które standardowo występować mogą w tak dużej populacji. Stopniowo coraz większym problemem stawało się ich leczenie – system zdrowia był obciążony przez konieczność uporania się z leczeniem chorób epidemicznych, przede wszystkim tyfusu (druga wielka fala epidemiczna tej choroby przypadła na wiosenne i letnie miesiące 1941 roku) i gruźlicy, a następnie także choroby głodowej. Zdominowanie lecznictwa przez opiekę nad chorymi zakaźnie spowodowało, że leczenie wszystkie inne chorób było dodatkowo utrudnione. Zwiększanie miejsc w szpitalach dla chorych zakaźnie (głównie na tyfus) odbijało się dramatycznie na dostępności do łóżek szpitalnych dla innych chorych. Autorzy Memoriału Komisji Zdrowia Grupy Narodowościowej Lekarzy Żydowskich w czerwcu 1941 roku naświetlali ten problem: „ Wielu chorych na schorzenia serca, nerek, płuc etc. oraz na choroby głodowe (gnilec [szkorbut] i inne […] obrzęki) ginęło z powodu niemożności dostania się do szpitala. Obecnie sytuacja pod tym względem stanie się jeszcze bardziej tragiczna. Tak np. ilość zgonów na choroby serca, która w 1939 r. wynosiła 1434, w roku 1940 wynosiła 2709, [a] w ciągu dwóch pierwszych miesięcy 1941 r. 523[?] przypadki, co w stosunku rocznym – [daje] przeszło 3000, ilość ta zresztą stale wzrasta. Obserwować się daje wielkie wymieranie starców i dzieci, zwłaszcza w wieku najmłodszym. W ten sposób ginie cała przyszłość naszego społeczeństwa.” (ARG, t. 33, s. 311)

 Inne (poza tyfusem) choroby zakaźne występowały w getcie i przebiegały w sposób standardowy, nie przeradzając się w epidemie. I tak np. w całym 1941 roku wystąpiły w getcie 93 przypadki błonicy (12% ogółu zachorowań warszawskich w tym roku), w 1942 roku – 15% zachorowań wśród Żydów na tle całej społeczności Warszawy. Szkarlatyna w 1941 roku – 13% zachorowań w Warszawie dotyczyło Żydów; odra – w 1941 roku 11% zachorowań w stolicy miało miejsce w getcie , w roku 1942 – 42 % zachorowań (zatem mimo zmniejszenia populacji w getcie doszło do znacznego zwiększenia zachorowań na odrę; w liczbach bezwzględnych – 472 przypadki zachorowania wśród chrześcijan i 340 wśród Żydów – jest to właściwie jedyna anomalia tego typu); (Łącki, sygn. 19, 28).

„Inne choroby zakaźne [poza tyfusem i czerwonką] nie odznaczały się ani szczególną ostrością, ani też specjalną złośliwością, wyjąwszy oczywiście gruźlicę.” – pisał Henryk Makower (1987, s. 105).

            Ludwik Hirszfeld interpretuje niski odsetek chorych na odrę, błonicę i szkarlatynę niewystarczającej skrupulatności w meldowaniu tych chorób do władz sanitarnych. Drugi powód to niski przyrost naturalny i skorelowany z nim małe występowanie chorób wieku dziecięcego (Hirszfeld, 1989, s. 293). Ponadto, jak pisze Hirszfeld „dzieci tubylcze były uodpornione przez utajone zakażenia naturalne” (z tego powodu nie wprowadzono szczepień przeciw błonicy), natomiast błonica i szkarlatyna występowały głównie wśród dzieci przesiedleńców z Niemiec (tamże).

Wczesnym latem 1942 roku w getcie pojawiła się nowa choroba, prawdopodobnie o podłożu wirusowym. Zetknął się z nią m. in. Abraham Lewin: „Do głodu, tyfusu, gruźlicy i innych chorób panujących w getcie doszła jeszcze jedna choroba – gorączka wołyńska. Choroba wyraża się w gorączce, która opanowuje chorego. Gorączka ta trwa kilka tygodni, charakteryzuje się brakiem stabilności, podnosi się i opada. Jest bardzo niebezpieczna dla płuc, które atakuje przede wszystkim. Znam chłopca, który zapadł na tę chorobę, ale jak mnie poinformowano, gorączka wołyńska atakuje również dorosłych. Została ona ponoć przywleczona z Wołynia. (ARG, t.23 s. 69).

            Oprócz tego dużym problemem był świerzb, którego rozprzestrzenianie wiązało się z brakiem higieny w zagęszczonych i pozbawionych bieżącej wody domach. Scabinol – maść na świerzb był jednym z bardziej popularnych leków stosowanych w punktach dla uchodźców (ARG, t. 5, s. 150).

            Ostatnią epidemią, która pojawiła się w getcie w okresie przed wielką akcją likwidacyjną była biegunka będąca prawdopodobnie wynikiem zapalenia jelita grubego. Oprócz ciężkiej biegunki charakterystyczną cechą choroby były nagłe spadki ciśnienia u chorych. Prawdopodobnie przyczyną choroby było zakażenie żywności przewożonej w wozach do wywozu ekskrementów (cyt. za Roland, 1992, s. 171). Być może właśnie na ten rodzaj biegunki zachorowały masowo dzieci w sierocińcu Janusza Korczaka 18 lipca 1942 roku. Gwałtowne rozwolnienie i wymioty spowodowały, że „w ciągu nocy chłopcom ubyło osiemdziesiąt kilo, przeciętnie kilo na głowę, dziewczętom sześćdziesiąt kilo na głowę” (Korczak, 2012, s. 113). Dzieci leczone były przez Korczaka wodą wapienną (kreda do mycia zębów), „poza tym dla niektórych narkotyk na ból głowy, wreszcie – dla personelu oszczędnie – morfina”. (tamże).

            Zgodnie z obserwacjami doktora Fliderbauma astma oraz inne choroby alergiczne stały się w getcie rzadkością. U pacjentów dochodziło do samoistnego wyzdrowienia po takich zaburzeniach alergicznych jak pokrzywka, katar sienny, astma i alergia pokarmowa, a także zapalenie błony śluzowej żołądka i jelit (por. Choroba głodowa).