Hirszfeld Ludwik (1884–1954)

Przed wojną

Ludwik Hirszfeld urodził się 5 sierpnia 1884 roku w Warszawie w zasymilowanej rodzinie przemysłowców. Jego rodzicami byli Stanisław i Jenna z domu Ginsberg. W 1902 roku Hirszfeld ukończył gimnazjum w Łodzi i rozpoczął studia na Wydziale Medycznym w Würzburgu. W 1904 roku przeniósł się do Berlina.

W 1905 roku ożenił się z Hanną Kasman, którą poznała na lekcjach tańca. Początkowo wzięli ślub cywilny, a w 1919 roku – kościelny.

W 1907 roku Hirszfeld otrzymał tytuł doktora medycyny i chirurgii na podstawie pracy „Badania nad aglutynacją krwi i ich podstawy fizykalne”. Następnie podjął pracę w nowo utworzonym Zakładzie Badania Raka Uniwersytetu w Heidelbergu, gdzie prowadził badania nad grupami krwi. To właśnie Hirszfeld (razem z profesorem Emilem von Dungernem) zaproponował obowiązujący do dzisiaj podział (A, B, AB, O). W 1911 roku rozpoczął pracę w uniwersyteckim Zakładzie Higieny w Zurychu, a po kilku latach habilitował się na podstawie pracy Anafilaksja i anafilatoksyna i ich związek z procesem krzepnięcia. W 1915 roku Hirszfeld wyjechał do Serbii, gdzie wspólnie z żoną walczył z epidemią duru brzusznego. Na miejscu zorganizował szpital polowy oraz uruchomił laboratorium i pracownię bakteriologiczną. Udało mu się również stworzyć skuteczną szczepionkę.

W 1919 roku Hirszfeldowie wrócili do Polski. Zamieszkali w Warszawie, najpierw w Alejach Ujazdowskich, a w latach 30. przy ul. Obrońców 27 na Saskiej Kępie. W 1920 roku urodziła mu się córka Maria. W tym samym roku Hirszfeld rozpoczął pracę w Państwowym Zakładzie Higieny (PZH), w którym odegrał kluczową rolę w rozwoju badań nad chorobami zakaźnymi i szczepieniami. Został kierownikiem Państwowego Zakładu Badania Surowic i Szczepionek, gdzie koordynował prowadzenie badań wszystkich surowic i szczepionek produkowanych w PZH i w wytwórniach. W latach 1924–1925 był dyrektorem dyrektor Działu Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej, a w latach 1924–1939 pełnił funkcję zastępcy dyrektora PZH i kierownika naukowego tej instytucji. W 1925 roku jako pierwszy na świecie odkrył przyczyny i opisał mechanizm konfliktu serologicznego. W 1926 roku habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim, tym razem jako bakteriolog i immunolog. W 1931 roku mianowano go profesorem tytularnym na Wydziale Lekarskim i Farmaceutycznym Uniwersytetu Warszawskiego Hirszfeld założył Polskie Towarzystwo Bakteriologiczne. Wprowadził nowe metody szczepień, a także prowadził szerokie szkolenia sanitarne. Organizował również ośrodki krwiodawstwa.

We wrześniu 1939 obrony Warszawy Hirszfeld zorganizował w mieście ośrodek przetaczania krwi. W październiku został zwolniony z pracy. Otrzymał liczne propozycje wyjazdu za granicę, z żadnej jednak nie skorzystał.

Getto warszawskie

Po wybuchu wojny Hirszfeld nie nosił opaski. Początkowo rodzinie pomimo żydowskich korzeni – jako Polakom i katolikom – udało się odwlec obowiązek przeniesienia do getta. W tym czasie, korzystając ze specjalnej przepustki, miał możliwość wejścia na teren getta. Jednak pod koniec lutego 1941 roku rodzina została zmuszona do przeniesienia się do getta.

Przewodniczący Gminy Żydowskiej Adam Czerniaków powierzył Hirszfeldowi powołanie Centralnej Rady Zdrowia przy Wydziale Zdrowia Rady Żydowskiej, powstałej na przełomie sierpnia i września 1941 roku. Jej zadaniem była koordynacja działalności sanitarnej w getcie, a przede wszystkim zwalczanie epidemii tyfusu (duru brzusznego). Hirszfeld stanął na czele tej instytucji. Od profesora Rudolfa Weigla otrzymał partię szczepionek, którą przekazał Radzie Zdrowia. Stworzył też pracownię bakteriologiczną, w której opracował metody szybkiego rozpoznawania tej choroby. Dzięki jego badaniom pojawiły się nowe możliwości diagnostyki tyfusu oraz innych chorób zakaźnych. Hirszfeld przygotował także memoriał, w którym wskazał przyczyny epidemii, takie jak: przeludnienie getta, brak kąpielisk, mydła, głód, I że władzom politycznym nie zależało na utrąceniu epidemii, a tylko na jej umiejscowieniu. Niech Żydzi wymrą, byleby ich choroba nie zakaziła niemieckiego żołnierza [...]. Memoriał zostaje wysłany z moim podpisem i całkowicie na moją odpowiedzialność. Wracam do domu i liczę się z tym, że zostanę aresztowany. Nocować w domu? Mogą zabrać żonę zamiast mnie (Hirszfeld, 225).

W maju 1941 roku z inicjatywy Ludwika Hirszfelda i Juliusza Zweibauma uruchomiono Kurs Przysposobienia Sanitarnego do Walki z Epidemią, który w rzeczywistości był tajnym Wydziałem Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Program obejmował dwa pierwsze lata medycyny. Hirszfeld współpracował też z Izraelem Milejkowskim przy tworzeniu Kursu Klinicznego, przeznaczonego dla starszych studentów. Przewodniczący Gminy osobiście interesuje się bardzo żywo losami tej uczelni, udziela subwencji na skrypta oraz stypendia dla słuchaczy (10), a Wydział Zdrowia, którego kompetencji podlega bezpośrednio kurs, udziela wszelkich możliwych ułatwień i udogodnień, stawiając do dyspozycji szpitale, kliniki, ambulatoria, prosektoria i narzędzia (ARG 33, 215).

Hirszfeld na kursach medycznych tajnego nauczania wykładał bakteriologię i serologię. Prowadził też kurs farmaceutyczny. Miały one dobrą opinią: W getcie powstały szkoły, ale istnieją one jedynie po to, aby utrzymywać instytucje. Przy Gminie istnieje szkoła techniczna, nie stoi ona jednak na odpowiednim poziomie. Brakuje wykładowców i praktycznych zastosowań. Wyjątek stanowią kursy dla studentów medycyny pod kierownictwem prof. dra Hirszfelda i Cwajbauma. Studenci dniem i nocą przygotowują się do egzaminów (ARG 26, 3).

Założył stację krwiodawstwa przy Pogotowiu Ratunkowym.

Początkowo Hirszfeldowie zamieszkali u znajomych na ulicy Grzybowskiej 32/18. W sierpniu 1941 roku przenieśli się na plebanię kościoła Wszystkich Świętych przy pl. Grzybowskim 3/5.

Pod koniec lipca 1942 roku Hirszfeld wraz z żoną i chorą córką (w przebraniu robotników) przeszli na tzw. aryjską stronę. Ucieczkę pomógł im zorganizować Stanisław Kiełbasiński (odznaczony medalem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”), przyjaciel z gimnazjum, który pracował w fabryce farmaceutycznej na terenie getta. Idę przed córką, jeśli strzelą, może ją uchronię. Przechodzimy przez „wachę” dziarskim krokiem robotników udających się do pracy. Kilkaset metrów dalej grupa się rozchodzi i jesteśmy... na wolności. Czekają na nas przyjaciele. Przechodzę obok cmentarza na Powązkach i wchodzę na pola. Przestrzeń. Przestrzeń… Nigdy nie wiedziałem, że przestrzeń może być tak piękna. I zapach pól, i zieleń. I nie ma się uczucia bitego psa, lecz poczucie przynależności do narodu, co walczy nie tylko pod hasłem życia, ale i pod hasłem wolności. Była to ostatnia chwila. Już następnego dnia siepacze przyszli na plebanię i wywieźli wszystkich, wspominał (Hirszfeld, 285).

Początkowo rodzina ukrywała się u Marii Wierzbowskiej, koleżanki Hanny. Później miejsca zamieszkania w Warszawie, posługując się fałszywymi dokumentami i fałszywą tożsamością, m.in. nazwiskiem Haleccy. W czasie ukrywania się pomocy udzielili im m.in. Stanisław i Maria Popowscy, po wojnie odznaczeni medalami „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”. W końcu przeprowadzili się na wieś. Stan jego córki, która cierpiała prawdopodobnie na anoreksję, choć wtedy uważano, że jest to na nieuleczalna choroba przysadki (Zespół Glińskiego-Simmondsa), cały czas się pogarszał. Następnie rodzina przeniosła się na kielecczyznę, do Wiślicy. 28 stycznia 1943 roku córka Maria zmarła. Hirszfeldowie przenieśli się do Laury Kenig (z domu Przedpełska) w Starej Miłosnej pod Warszawą. Od marca 1944 roku ukrywali się przy ul. Złotej, a następnie we wsi Lipka, 30 km od Warszawy.

Po wojnie

Po zakończeniu wojny Hirszfeldowie nie chcieli pozostać w Warszawie. W październiku 1944 roku przenieśli się do Lublina, gdzie Ludwik został prorektorem Wydziału Lekarskiego nowo otworzonego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. W 1945 roku małżeństwo przeprowadziło się do Wrocławia. Hirszfeld podjął pracę na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Wrocławskiego, którego był współtwórcą. Został też jego pierwszym dziekanem. Utworzył Zakład Mikrobiologii Lekarskiej. Prowadził walkę z chorobami zakaźnymi, m.in. gruźlicą i kiłą. Zorganizował też sieć krwiodawstwa na terenie Dolnego Śląska oraz Ośrodek Badań Patologii Ciąży we Wrocławiu. W 1952 roku stanął na czele Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk (nazwany później jego imieniem), o którego powstanie zabiegał przez kilka lat.

Jednym z głównych tematów badawczych Hirszfelda pozostawał konflikt serologiczny. W 1950 roku został nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za odkrycie tego zjawiska. W swojej pracy stosował nowatorską metodę ratowania noworodków przez transfuzję wymienną.

Opublikował wspomnienia pt. Historia jednego Życia, po raz pierwszy wydane w 1946 roku.

Ludwik Hirszfeld zmarł na zawał serca 10 marca 1954 roku we Wrocławiu. Został pochowany na cmentarzu św. Wawrzyńca.