Margolis Anna (1892-1987)
Życiorys
Anna Margolis urodziła się w 1892 roku w Warszawie jako jedno z pięciorga
dzieci kupca Karola Marksona i Rebeki z domu Cukierzys. Pod koniec gimnazjum
Anna wyjechała z matką do Petersburga, gdzie zrobiła maturę, a następnie
rozpoczęła studia medyczne na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Bonn. Po ich
ukończeniu rozpoczęła pracę w Szpitalu Anny Marii (obecnie Ośrodek Pediatryczny
im. dr. Janusza Korczaka) w Łodzi jako lekarz pediatra i specjalista gruźlicy
dziecięcej. Na początku XX wieku był jednym z najlepiej wyposażonych szpitali
pediatrycznych w Polsce. Margolis pracowała tam 20 lat, od 1919 do 1939 roku,
była ordynatorem oddziału gruźliczego i kierownikiem pracowni radiologicznej.
Jej zainteresowania medyczne koncentrowały się wokół leczenia i zapobiegania
gruźlicy. Stała się jedną z prekursorek szczepień Bacillus Calmette-Guerin (BCG). Była
także działaczką „Kropli Mleka”. Mama była typem lekarza – społecznika i była
nim w każdych okolicznościach, w jakie wplątało ją życie, wspomniała po
latach córka dr Margolis.
W 1919 roku Anna wyszła za mąż za Aleksandra
Margolisa[1], również
lekarza. Oboje byli ateistami, dlatego ślub wzięli w Katowicach (1 lutego
1919), gdyż tam mógł mieć on charakter cywilny. Mieli dwoje dzieci: Alinę (ur. w 1922) i Jana (ur. w 1928).
Oboje zaangażowali się w walkę z chorobami cywilizacyjnymi, a ich działalność
przyczyniła się m.in. do otwarcia w podłódzkich Łagiewnikach sanatorium dla
dzieci cierpiących na lekką odmianę gruźlicy.
Wybuch drugiej wojny światowej zastał rodzinę
Margolisów w Łodzi. Po śmierci męża Aleksandra, który w 1939 roku został
zabity, Anna wysłała dzieci do rodziny do Warszawy, a sama zdecydowała się
poczekać w Łodzi na powrót męża. Po pewnym czasie dołączyła do dzieci, z
którymi następnie została przesiedlona do getta. Zamieszkali w jednym pokoju
mieszkania przy ul. Ceglanej.
W getcie dr Margolis została ordynatorem
oddziału gruźliczego w Szpitalu dla
Dzieci im. Bersohnów i Baumanów, który znajdował się przy ul. Śliskiej 51.
Kierowała ona także praktykami z pielęgniarstwa społecznego w Stacji Opieki nad Matką i Dzieckiem,
która mieściła się przy tej samej ulicy. Jak wspominała Władka Meed: Jedną z najodważniejszych i najbardziej
bezinteresownych była doktor Anna Margolis z Łodzi. Ubrana w strój
pielęgniarki, z nieodłączną torbą lekarską, niestrudzenie obchodziła nawet
najdalej położone kryjówki (Meed 2003, 242). Córka Anny, Alina, uczyła się w Szkole Pielęgniarstwa przy ul. Mariańskiej 1, prowadzonej przez Lubę Blum-Bielicką.
Po zamknięciu getta placówka medyczna znalazła
się na jego terenie (tzw. małe getto),
nie trzeba więc było zmieniać jej lokalizacji. Sytuacja zdrowotna pacjentów, a
tym samym praca medyków stawały się jednak coraz trudniejsze. Adina Blady-Szwajger, jedna z lekarek
tego szpitala, wspominała:
Oddział gruźliczy –
kilka pokoików na III piętrze, w których leżały dzieci, dla których nie było
już nadziei. Z gruźlicy w tym czasie dzieci nie zdrowiały. Ordynatorem tego
oddziału była dr Margolisowa, równie jak Naczelna wierząca, że praca musi być
taka jak zawsze, jak przed wojną, że ani na jotę nie wolno odstąpić od świętego
schematu pracy lekarza. Rano zabiegi, pobieranie krwi, obchód, wpisywanie
zaleceń, potem wypełnianie historii chorób, prowadzenie ich na wzór kliniczny
tak, aby dokumentacja mogła przetrwać lata. Ani na chwilę nie można było
dopuścić myśli, że ta dokumentacja nikomu do niczego się nie przyda – tak jak
nie wolno było dopuścić myśli, że można zaniedbać cokolwiek przy chorym
dziecku. […] Potem zaczęły się zgony na oddziale gruźliczym […] Już było
wiadomo, że coraz mniej jesteśmy zdolni do ratowania życia, a coraz bardziej
stajemy się dawcami cichej śmierci. […] Co dzień rano obchodziliśmy sale wciąż
jeszcze białe, ale białością, która stała się bladością śmierci. Co rano
patrzyliśmy na rozdęte, zniekształcone ciała, na twarze pozbawione wyrazu i z
tym samym przerażeniem odczytywaliśmy wiek stworzeń bez wieku czterech–pięciu–sześciu,
czasem dziesięciu–dwunastu lat. Patrzyły na nas oczy bez dna, oczy tak
strasznie poważne i smutne, jakby cały żal dwóch tysięcy lat diaspory znalazł w
nich wyraz (Blady Szwajger 2010,
35, 37–38).
Z powodu tak ciężkich warunków i narastającego
przepełnienia szpitala rozpoczęły się starania o otworzenie filii placówki przy
ul. Żelaznej róg Leszna. Udało się to jesienią 1941 roku, zaś kierowniczką tej
części szpitala, która pozostała przy ul. Siennej, była dr Margolis.
Podczas tzw.
akcji likwidacyjnej w 1942 roku doszło do połączenia wszystkich szpitali na
terenie getta i sytuacja stała się jeszcze trudniejsza. Adina Blady-Szwajger
wspominała, jak rozdawała dzieciom morfinę: Wzięłyśmy
łyżeczkę i poszłyśmy do pokoju niemowląt. I tak jak przez te dwa lata
prawdziwej pracy w szpitalu pochylałam się nad łóżeczkami, tak samo teraz
wlewałam w tem malutkie buzie ostatnie lekarstwo. Była ze mną tylko doktor
Margolisowa. A z dołu dochodził krzyk, gdyż tam byli już Szaulisi i Niemcy i
zbierali chorych z sal do wagonów (Blady Szwajger 2010, 71).
Po zakończeniu wysiedlenia przy ul. Gęsiej 6/8
otworzono szpital. Anna Margolis wraz Heleną
Keilson kierowały w nim oddziałami chorób dziecięcych. Jak wspominała
Alina: W jednej oficynie tego domu
umieszczono personel, a w drugiej, naprzeciwko – chorych. Dr Margolis z
córką zamieszkała na czwartym piętrze.
Wcześniej lekarka zdecydowała się wysłać na
tzw. stronę aryjską (przez sądy na Lesznie) syna. Początkowo znalazł on
schronienie u niani, od której trafił do domu dziecka „Nasz Dom” prowadzonego
przez Marynę Falską i tam przetrwał do końca wojny. Alina znalazła schronienie
u żony profesora Witolda Kapuścińskiego, ale po trzech dniach wróciła do getta,
Było to możliwe dzięki jej kontaktom z polskimi lekarzami.
Po styczniowej
akcji sama Anna Margolis przeszła na tzw.
stronę aryjską. Była opiekunką dziecka. Kilka dni po wybuchu powstania
warszawskiego, 12 sierpnia 1944 roku Anna Margolis wraz z Zofią Dębicką, Anielą
Steinsbergową i Heleną Merenholc
zostały wypędzone z ul. Orzechowskiego na Zieleniak, a stamtąd na Dworzec
Zachodni, z którego pojechały do obozu w Pruszkowie. Udało im się wydostać z
obozu i zamieszkały w Piastowie przy ul. Namysłowskiego.
Anna Margolis przeżyła wojnę i wróciła do
Łodzi. Pracowała jako profesor pediatrii na uniwersytecie. W 1946 roku od
Urzędu Miasta otrzymała zadanie zorganizowania Sanatorium Przeciwgruźliczego
dla Dzieci w Łagiewnikach, którym później kierowała.
Margolis była również współtwórcą Ustawy
Przeciwgruźliczej i honorowym członkiem Polskiego Towarzystwa
Ftyzjopneumologicznego. Została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia
Polski oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Anna Margolis zmarła 6 czerwca 1987 roku w
Łodzi. Jej grób znajduje się na cmentarzu komunalnym na Dołach.
