Żydzi
Żydzi
(hebr.
Jehudim,
Bne(j) Israel, dawniej też
Iwrim;
jid.
Jidn,
Bnej Jisroel), w Polsce – szczególnie w XIX w. – nazywani także
Izraelitami – nazwa etymologicznie wywodząca się od hebr. słowa
Jehudim (l.mn. od
Jehudi;
aram.
Jehudai,
Jehudaj(j)a), łac.
Iudaei (l.mn. od
Iudaeus; grec.
ioudaios), w której – poprzez języki romańskie – początkowe „i” zostało zastąpione przez „ż”; stosowana jako określenie:
1. narodu (od czasu powrotu Izraelitów [właśc. Judejczyków] z
niewoli babilońskiej), a w późniejszych wiekach – potomków owego narodu, żyjących w
diasporze, których dopiero Traktat Wersalski w czerwcu 1919 uznał za mniejszość narodową, oddając pod opiekę Ligi Narodów (
Traktat Mniejszościowy);
2. wyznawców religii mojżeszowej (pisane zazwyczaj małą literą). Oba wyżej przytoczone znaczenia nie zawsze funkcjonowały rozłącznie, lecz przez stulecia raczej stanowiły swoisty amalgamat. Sam termin „Żydzi” pierwotnie był synonimem pojęcia „potomkowie
Abrahama”, co wiąże się z odniesieniami do
narodu wybranego; znakiem zaś owego wybrania i zawartego z Bogiem
Przymierza było
obrzezanie. Jednak takie postawienie sprawy nieuchronnie zmusza do podjęcia rozważań nad tym, czy człowiek nieprzestrzegający nakazów
Tory (por.
Sześćset trzynaście nakazów i zakazów) nadal jest Żydem.
Talmud jednoznacznie to rozstrzyga; Izraelita, mimo swych grzechów, pozostaje Izraelitą. W prawie religijnym Żydem jest człowiek, który urodził się z żydowskiej matki, co z kolei wiąże się z wieloma dalszymi problemami (por.:
apikojres;
apostazja;
bastard;
prozelita). Do czasów
haskali, właściwie bez większych zastrzeżeń, możemy uważać, że tożsame były pojęcia „Żyd” (żyd) i „wyznawca judaizmu” (określenie religii żydowskiej, od łac.
iudaeus).
Maskile, uznający że można być Żydem w domu i synagodze, a na ulicy (tj. w życiu świeckim) należy być „Europejczykiem” (tzn. nie odróżniać się od innych współobywateli), wprowadzili dystynkcję, która z jednej strony przyczyniła się do
emancypacji, z drugiej zaś – do zrazu powolnego wzbierania nurtu sekularyzacji w społeczności żydowskiej oraz powstania nowoczesnej żydowskiej kultury świeckiej, wreszcie – do uformowania się nowożytnych ruchów politycznych i odrodzenia narodowego. W wyniku tych procesów, pojawiła się także grupa osób pochodzenia żyd. indyferentnych rel. oraz ateistów. Formuła zaproponowana przez J.
Stryjkowskiego, według której Żyd zostający komunistą przestaje być Żydem (por.
żydokomuna), nie w pełni rozwiązuje wynikające z tych faktów dylematy, choć odwołuje się do talmudycznej zasady: nikt, kto przyznaje się do
idolatrii, nie jest zwany Żydem. Współcześnie najczęściej przyjmuje się definicję, według której Żydem jest ten, kto się za Żyda uważa. Aczkolwiek jest ona najbardziej liberalna i otwarta na ideały humanistyczne, to jednak nie oddaje wszystkich niuansów żydowskich problemów z autoidentyfikacją, tym bardziej, że antysemici (
antysemityzm) skłonni są odrzucać zarówno kryteria religijne, jak i autoidentyfikacji (lekceważąc
asymilację Żydów), w imię wyimaginowanych kryteriów rasowych (por. np.
Norymberskie ustawy). Dla nich Żydem jest ten, którego oni arbitralnie uznają za Żyda. W języku polskim istniało wiele określeń utworzonych od słowa „żyd” („Żyd”), często o rozmaitym zabarwieniu emocjonalnym (żartobliwym, pogardliwym, lekceważącym, niechętnym itd.), np. w odniesieniu do: 1. mężczyzny – najbardziej rozpowszechnione, począwszy od końca XIX w., zdrobnienie – Żydek, oraz: Żydzina, Żydowin (podobnie jak Rusin), Żydzisko; 2. młodego chłopca – Żydziuk, Żydziak (pisane także małą literą); 3. dziecka – Żydziątko, Żydzię; 4. kobiety – Żydowica (Żydówica), Żydówka, Żydówa, Żydóweczka; a nadto: żydostwo, żydowskość, żydowszczyzna (język żydowski, tj.
jidysz; ogół Żydów lub zespół cech uważanych za żydowskie), żydowizm (zapożyczenie językowe z języka jidysz lub hebrajskiego); żydofil (filosemita, przyjaciel Żydów); żydożerca, żydożer, żydojad (antysemita, wróg Żydów), żydożerstwo (antysemityzm). W staropolszczyźnie „żydem” nazywano też plamę pozostałą na ścianie mimo bielenia, kleks; „żydkami” – orzechy ziemne (fistaszki), rodzaj nożyka albo naftową, blaszaną lampkę, lub też grę w piłkę, a niekiedy także grę w „durnia”; żartobliwie nazywano tak również okonia (jazgarza zwano „żydzikiem”), a w gwarze złodziejskiej – liczbę siedem; mianem „żydaka” określano jeszcze nie ochrzczone dziecko; określenie „żydy” odnoszono do sklepików żydowskich bądź tandety, sprzedawanej w dzielnicy żydowskiej, itp.
