Spinoza Baruch (Bento; Benedykt)

Spinoza Baruch (Bento; Benedykt)

(1632 Amsterdam – 1677 Haga) – filozof. Pochodził z rodziny Żydów sefardyjskich (marrani). Otrzymał tradycyjne wykształcenie religijne, obejmujące także średniowiecznych filozofów żydowskich, z których najbardziej oddziałali nań Majmonides i Abraham ben Meir ibn Ezra. Poza tym uczęszczał do łacińskiej szkoły Franza van dem Ende w Amsterdamie, gdzie zainteresował się m.in. naukami naturalnymi i filozofią Kartezjusza. Niezależność myśli sprowadziła na niego w 1656 ekskomunikę (cherem). W wyroku be(j)t dinu stwierdzono, że S. jest prawym, godnym i pobożnym człowiekiem, usilnie dążącym do zgłębienia prawdy, ale równocześnie przeczy istnieniu osobowego i transcendentnego Boga, odrzuca autorytet objawionego Prawa oraz dokonuje krytycznego i racjonalnego rozbioru tekstu Biblii. Wykluczenie ze wspólnoty żydowskiej zmusiło go do opuszczenia Amsterdamu. Zarabiał na życie jako szlifierz soczewek. S. był nie tylko jednym z największych filozofów w dziejach, ale i nonkonformistów w życiu codziennym i dociekaniach naukowych, stosując ściśle rozumowanie „more geometrico”. Jego głównymi dziełami były: zaginiona Apologie; oraz Ethica. More geometrico Demonstrata (1662-1675); Tractatus Theologico-Politicus (1670) i Traktat o poprawie rozumu (1677; wyd. w języku polskim w: Dzieła t. 1-2, 1914-1916). Pracował też nad gramatyką języka hebrajskiego. Został pochowany w jednym z kościołów w Hadze, choć nigdy formalnie nie zmienił wyznania, oraz uprzednio miewał zatargi z protestanckimi władzami kościelnymi. W dziejach kultury żydowskiej S. był postacią równie wyjątkową, co w dziejach myśli europejskiej. Dla Żydów religijnych był odstępcą, w pełni zasłużenie wyklętym za herezję. Jednak wraz z procesem sekularyzacji części kultury żydowskiej (począwszy od czasów haskali), dla coraz liczniejszych przedstawicieli tego nurtu stał się symbolem wolnomyśliciela, a równocześnie pierwszym „nowoczesnym” Żydem bądź „nie-żydowskim Żydem”. Wielu intelektualistów podejmowało próby przywrócenia społeczności żydowskiej jego dorobku. Nie brakło wśród nich Żydów polskich bądź pochodzących z Polski (np. S. Bernfeld w dziele Daat Elohim [hebr., Wiedza Boga], poświęconym żydowskiej filozofii religii). J. Szacki uważał, że choć S. przestał być praktykującym Żydem i rozwinął filozofię wrogą żydowskiej tradycji, „winno się go studiować obiektywnie i racjonalnie”. Natomiast M. Rawicz, w 1916-1918 poświęcił temu myślicielowi cykl wierszy, stawiając go na równi z postaciami Mojżesza i Jezusa z Nazaretu, a później wygłaszał prelekcje Największy z największych – ćwierć tysiąclecia od śmierci Barucha Spinozy. W 1952 D. Ben-Gurion podjął kampanię zmierzającą do rehabilitacji filozofa (odwołania cheremu), która wszakże nie zakończyła się sukcesem. (Por. też m.in.: Antokolski Marek; Deutscher Izaak; Gojdo Izaak; Hess Mojżesz; Hirszenberg Samuel; Klackin Jakob; Krochmal Abraham; panteizm; Rappaport Samuel; Rubin Salomon; Sokołów Nachum; Wolf Lejzor)