eschatologia

eschatologia

(grec. eschatos = ostateczny i logos = słowo, nauka) – zespół nauk i przekonań związanych z „kresem czasów”, „końcem dni” (hebr. acharit ha-jamim). W judaizmie powstał on prawdopodobnie nie bez wpływu koncepcji babilońskich, egipskich, kananejskich, perskich, przybierając jednak oryginalny kształt, a przy tym nie stanowiąc jednej, ściśle sprecyzowanej doktryny. Nie sposób wskazać, kiedy e. zaczęła się w judaizmie kształtować, prawdopodobnie jeszcze przed pojawieniem się pierwszych proroków, potem rozwijała się w czasach wczesnych i późniejszych proroków, działających przed wygnaniem (por. niewola babilońska) oraz w czasach proroków działających po wygnaniu. Z całą pewnością zespół związanych z nią przekonań żywili Izraelici powracający z babilońskiej niewoli; odegrały one znaczną rolę w ich życiu religijnym w okresie odbudowy Świątyni Jerozolimskiej. Jednak oczekiwanie nadejścia ery mesjańskiej, z czasem zaczęło odsuwać się w dalszą przyszłość, i w Księdze Daniela odnajdujemy już ścisłe jej rozgraniczenie od współczesności. Stosunek do e. był przedmiotem sporów i ścierania się różnych koncepcji; saduceusze w ogóle ją odrzucali; faryzeusze, skupiając się na problemach religijnych, związanych z życiem doczesnym, odnosili je do e.; szczególnie silnie przeżywali problemy e. członkowie różnych sekt (w tym esseńczycy, zwolennicy Jana Chrzciciela oraz chrześcijanie we wczesnym okresie rozwoju tej religii). Pod wpływem faryzeuszy elementy e. przeniknęły do judaizmu rabinicznego (zwł. w okr. tan(n)aitów). Szczególnie silnie oczekiwania nadejścia ery mesjańskiej dochodziły do głosu w okr. wojny Żydów z Rzymianami (66–70 n.e.) oraz w czasie powstania Bar Kochby (132–135 n.e.) i w następującym po nim okr. rzymskich prześladowań (zwł. w środowisku uczniów Akiwy ben Josefa). Ostatecznie e. i związane z nią przekonania stały się jedną z podstawowych nauk judaizmu, znajdując wyraz w dwóch ostatnich punktach Trzynastu artykułów wiary, sformułowanych przez Majmonidesa: „Wierzę niezbicie w nadejście Mesjasza; mimo iż On zwleka, czekam wytrwale na ów dzień, w którym On nadejdzie. Wierzę niezbicie, że umarli zmartwychwstaną, kiedy taka będzie wola Stwórcy, błogosławione niech będzie Imię Jego, i chwalić Go będą po wsze czasy”. W kabale rozwijano wiele wątków, związanych z e. (por. m.in. gilgul neszamot). W chasydyzmie, zwłaszcza w środowisku zwolenników cadyków z Lubawicz (por. Szneursonów rodzina), silne było przekonanie, że to grzechy ludzkie opóźniają nadejście Mesjasza, a więc i „końca dni”. Wierzono, że poprzedzi je okres chaosu, wojen i prześladowań, określanych jako „bóle porodowe Mesjasza” bądź „ślady Mesjasza”. Po ostatecznej batalii sił sprawiedliwości z wojskami Szatana (por. Gog i Magog) nastąpi Dzień Sądu (Jom ha-Din). Ta uniwersalistyczna koncepcja wykształciła się z wcześniejszej – Dnia Pańskiego (powstałej pod wpływem proroków Amosa i Ozeasza), w którym Bóg zetrze wrogów Izraela. Potem rozpocznie się panowanie Mesjasza; nastąpi Zgromadzenie Wygnańców oraz zmartwychwstanie ciał, do którego Prorok Eliasz wezwie z góry Oliwnej wszystkich zmarłych dźwiękiem szofaru (ciała, które uległy już rozkładowi, zostaną odtworzone wokół niezniszczalnej kości kręgosłupa, która ma kształt migdału; hebr. luz ha-szidra). Wówczas nastąpi nowa era – Przyszły Świat (por.: Olam ha-Ba; Szor ha-bor). W judaizmie reformowanym, wraz z odrzuceniem koncepcji osobowego Mesjasza, przekonania eschatologiczne zostały poddane głębokiej rewizji, wywarły one natomiast decydujący wpływ na e. chrześcijańską. Zob. też np.: Charif Israel z Satanowa; Crescas Chasdaj ben Abraham; Derech Erec Zuta; Drzewo Życia; Eliasza Apokalipsa; Lewiatan; Zachariasza Księga.