hebrajski alfabet

hebrajski alfabet

(hebr. alef-be(j)t; jid. alef-bejs) – służy do zapisywania starożytnego i współczesnego języka hebrajskiego, należącego do chamitosemitockiej rodziny języków, oraz do zapisywania języków Żydów europejskich, tj jidysz, używanego przez Żydów aszkenazyjskich  ladino, którym posługują się Żydzi sefardyjscy. W przeszłości używano go także do zapisywania innych języków semickich (aramejski, arabski) oraz niesemickich (perski, judeo-tatarski, a nawet polski, niemiecki, itd.). Jest to alfabet spółgłoskowy, składający się z 22 znaków (alef; be(j)t [we(j)t]; gimel [ghimel – słabe zwarcie głośni]; dalet [dhalet – wymowa szczelinowa; he; waw; zajin; che(j)t; te(j)t; jod; kaf [chaf]; lamed; mem; nun; samech; ajin; pe [fe]; cade(j); kof; re(j)sz [wybuchowe lub gardłowe]; szin [sin]; taw [thaw – wymowa szczelinowa, jak w ang. „the”], z których pięć (kaf; mem; nun; pe oraz cade) ma dodatkowe formy końcowe (tzn. pisane na końcu wyrazu). Nazwy liter wywodzą się od piktogramów. Pismo hebrajskie czyta się od strony prawej ku lewej. Nie ma liter małych i wielkich. Ponieważ dawniej nie dzielono wyrazów na końcu wiersza, dla zamaskowania pustej przestrzeni na jego końcu – „rozciągano” niektóre litery (tj. alef, he, lamed, samech, tet), tak by zajęły więcej miejsca. Najstarszy zabytek języka hebrajskiego, tzw. kalendarz z Gezer, pochodzący z epoki Saula lub Dawida (ok. 1000 p.n.e.), jest zapisany alfabetem starohebrajskim (zw. też paleohebrajskim; bardzo zbliżony do fenickiego), wywodzącym się z alfabetu protosynajskiego (w 1915–1917 pojawiły się teorie, że alfabet protosynajski jest pośrednim stadium rozwoju pisma między hieroglifami egipskimi a alfabetem semickim). Alfabetem starohebrajskim (który także składał się z 22 liter) posługiwano się powszechnie do czasów niewoli babilońskiej (VI w. p.n.e.). W okresie Drugiej Świątyni alfabet starohebrajski służył już tylko do zapisywania tekstów religijnych i urzędowych (Samarytanie do dnia dzisiejszego używają go, zapisując tekst Tory). W pewnych kręgach prawdopodobnie przetrwał on dłużej i ożył ponownie w okresie odrodzenia, za czasów Machabeuszy (II w. p.n.e.), o czym świadczą m.in. niektóre rękopisy z Qumran. Jednak w powszechnym użyciu były już wówczas (od pocz. V w. p.n.e.) zarówno język, jak i pismo aramejskie (aramejski język). Za perskich Achemenidów język aramejski stanowił jeden z urzędowych języków imperium; był też mową kupców na terenach od Egiptu, aż po Indie. W 2. poł. I tysiąclecia p.n.e. alfabet aram. był najbardziej rozpowszechnionym pismem na całym Bliskim Wschodzie, a także pismem urzędowym zachodniej prowincji imperium perskiego oraz używanym w dyplomacji. Z pisma aramejskiego w IV–II w. p.n.e. powstało pismo zwane w tekstach rabinicznych „pismem asyryjskim” (hebr. ktaw aszuri) lub – ze względu na kształt liter – „pismem kwadratowym” (hebr. ktaw meruba), w którym obowiązywał surowy zakaz łączenia liter (tradycja żydowska przypisuje prorokowi Ezdraszowi zmianę pisma ze starożytnego hebrajskiego na „kwadratowe”). W procesie rozwoju ukształtowały się różne jego odmiany; były to pisma, używane zarówno dla języków semickich (hebrajski, nabatejsko-synajsko-arabski, palmyreński, syryjsko-nestoriański, mandejski, manichejski), jak i niesemickich. Najstarszymi świadectwami, pisanymi kwadratowym pismem hebrajskim, są inskrypcje z czasów Machabeuszy oraz późniejsze, pochodzące zarówno z terenów Palestyny, jak i innych krajów. Najstarszym znanym rękopisem biblijnym jest tzw. papirus Nasha, datowany na II–I w. p.n.e. W procesie ewolucji współczesnej a.h. da się wyróżnić cztery podstawowe typy pisma: 1. kwadratowe, z którego rozwinęło się pismo drukowane; 2. średniowieczne style urzędowe; 3. rabiniczne, używane przede wszystkim przez średniowiecznych uczonych żydowskich, znane jako pismo raszi (Rasziego kursywa); 4. kursywne, o wielu lokalnych odmianach, z którego kursywa aszkenazyjska zdominowała pozostałe, stając się popularnym hebrajskim pismem kursywnym. Aszkenazyjska forma zapisu liter kwadratowych, o kanciastych, cieniowanych kształtach, stała się podstawą używanego do dzisiaj pisma drukowanego. Od II w. p.n.e., pod wpływem kultury helleńskiej, literami a.h. zaczęto się posługiwać również do oznaczania cyfr i liczb; pierwsze dziewięć liter – od alef do tet – przedstawia jednostki, drugie dziewięć – od jod do cade – dziesiątki, a ostatnie cztery – od kof do taw – setki (od 100 do 400); liczbę 500 zapisuje się, używając liter taw (=400) i kof (=100), liczbę 600 – taw (=400) i resz (=200) itd., liczbę 900 – taw (=400), taw (=400) i kof (=100). Liczbę tysięcy oznaczają kolejne litery alfabetu – począwszy od alef, z dodatkiem apostrofu u góry z lewej strony. Ze względów kulturowych, niektóre zapisy cyfr zastępuje się innymi, by np. przy czytaniu nie układały się w „złe” słowa, albo liczbę 15 zapisuje się, używając liter tet-waw, a nie jod-he – bowiem te są literami Imienia Bożego. Ponieważ a.h. ma charakter spółgłoskowy (choć alef, he, waw i jod, zw. spółgłoskami wokalicznymi, używane są także do oznaczania długich samogłosek), do zapisywania samogłosek stosuje się piętnaście znaków (hebr. nek(k)udot) tzw. punktacji tyberiadzkiej, celem utrwalenia właściwej wymowy tekstu biblijnego (por. nakdanim). Znaki samogłoskowe umieszczane są głównie pod znakami spółgłoskowymi (ale niekiedy także ponad nimi). System tyberiadzki (zaznaczający również wyrazowy akcent toniczny), jako najbardziej dokładny, ok. 900 n.e. wyparł inne, będące dawniej w użyciu systemy wokalizacji (babiloński, palestyński). Na ogół jednak, samogłosek nie zapisuje się. Stosuje się je wyłącznie tam, gdzie właściwa wymowa jest bardzo ważna, np. w tekście BH (ale nie w zwojach przechowywanych w synagogach; por. rodał), w poezji lub w celach dydaktycznych. Niektóre spółgłoski mają zaznaczone kropki (hebr. dagesz) w środku liter; oznaczają one wzmocnienie, podwojenie lub wyniesienie (hebr. mapik), tj. wymówienie litery (np. w he końcowym, które z reguły jest nieme). Dzięki kabale, w tradycji ludowej przyjął się pogląd, że każda litera a.h., obok wartości dźwiękowej i liczbowej, posiada ukryty symbol o tajemnej, niezwykle głębokiej i bogatej treści, a z ogólnej liczby liter oraz z kolejności, w jakiej występują w tekście, można odczytać ukryte informacje (por.: gematria; notarikon; Sefer ha-Bahir; Sefer Jecira; tagin).