pij(j)ut

pij(j)ut

(hebr., wiersz liturgiczny, poezja, l.mn. pij(j)utim, od grec. słowa poietés = poeta; jid. pijet lub pajet) – poetycki utwór liryczny, napisany w celu wzbogacenia obowiązkowych modlitw oraz innych ceremonii religijnych publicznych bądź prywatnych. P. powstawały od początku naszej ery do okresu haskali. W starożytności mogły zastępować większość modlitw, służąc jako ich substytut. Później wykorzystywanie ich bądź ich fragmentów, stało się jednym z ważniejszych czynników różnicowania się różnych rytów liturgicznych. Dzieje p. sięgają okresami, kiedy w Erec Israel kształtowały się wersje obowiązkowych modlitw. Głównymi etapami historii rozwoju tego gatunku są: 1. okres przedklasyczny (do VI w.), zwany też „wczesnym orientalnym” bądź „anonimowych pijutim”; pochodzące z tego czasu teksty dotarły do nas za pośrednictwem źródeł talmudycznych oraz fragmentów, włączonych do rozmaitych wersji modlitw w różnych rytach; charakteryzowały się podniosłym stylem, specyficznym rytmem i – z zasady – nieużywaniem rymów; 2. okres klasyczny (od VI do VIII w.); znani nam już z imion twórcy p., zwani pajtanim (l.mn., od hebr. pajtan), tworzyli w Palestynie, a po jej zajęciu przez Arabów (636 n.e.) – na Bl. Wschodzie; w okresie tym wykrystalizowały się literackie struktury większości klasycznych typów p., coraz częściej stosowano w nich rymy; 3. późny okres „orientalnych” pijutim, tworzonych w X i XI w., już poza Palestyną (m.in. w Afryce Płn.); jego kontynuacją była twórczość rozwijana w Hiszpanii od połowy X w. Pierwsze w Europie p. powstały w okresie bizantyńskim (2. poł. IX w.) na południu Włoch, później także w środk. i płn. ich części, oraz (zwł. w X-XI w.) w Niemczech, we Francji (głównie w Prowansji) i w Grecji (w okresie bizantyńskim). W następnych stuleciach literatura p. rozwijała się przede wszystkim w kręgu kultury aszkenazyjskiej w Europie Środkowej. Od XIII w. powstawało bardzo wiele utworów tego typu. Niektóre z nich włączano do lokalnych rytów modlitewnych, jednak większość była wyłączana z oficjalnych modlitewników. Literatura p. spotykała się także z opozycją, zwłaszcza wielkich babilońskich akademii talmudycznych. Zbiór Israela Davisona (1870-1939), pt. Ocar ha-szira we-ha-pij(j)ut (hebr., Skarbiec [średniowiecznej] poezji [hebrajskiej], t. 1-4, 1924-1933), zawiera ok. 3,5 tys. p., napisanych przez ok. 3 tys. pajtanim. (Por. też: akrostych; Aniołowie Miłosierdzia; Awoda; azharot; bakasza; Brach dodi; Geul(l)a; Ha-Jom harat olam; Hanna i jej siedmiu synów; Hoszanot; Jeciw pitgam; Jehuda ha-Lewi; Jocer; Jose ben Jose; K(e)rowot; kinot; Luria Szlomo ben Jechiel; machzor; nusach; Saadia ben Josef; Salomon ben Jehuda ibn Gabirol; s(e)lichot; Tik(k)un chacot; Tik(k)un leil Szawuot; Tu bi-Szwat; sziwiti)