raj

raj

w biblijnych opowieściach z Księgi Rodzaju oraz Księgi Ezechiela (28,11-17) Gan Eden (hebr., Ogród Edenu; jid. Ganejdn) – ziemski ogród (właśc. sad) na wschód od Edenu, lokalizowany – według częściowo niejasnych przesłanek geograficznych – gdzieś w Babilonii. Pośrodku owego sielskiego sadu, powierzonego przez Boga Adamowi, rosną: Drzewo Życia i Drzewo Mądrości. Po upadku Adama strzeże go cherub. Choć elementy opisu r. w Księdze Rodzaju przypominają wątki ze starożytnej literatury Bliskiego Wschodu (zwłaszcza babilońskiej), to jednak nie mamy tu do czynienia z prostym zapożyczeniem. Według wizji Ezechiela, jest on przyozdobiony drogimi kamieniami, co – jak i inne elementy opisu – sugeruje, iż w tym wypadku chodzi o r. niebiański. Drugim określeniem r. jest słowo pardes, spotykane w BH trzykrotnie w znaczeniu „parku”, „gaju”, a w znaczeniu r. – używane w Talmudzie i literaturze apokaliptycznej, w której pojawia się w sensie niebiańskiego r. (znajdującego się np. na wysokiej górze w centrum wszechświata). W opowieściach hagadycznych (hag(g)ada), zamieszczonych w midraszach, obraz r. został rozwinięty (niejednokrotnie prezentując wielkie bogactwo szczegółów); ma kilka wariantów. Autorzy wspomnianych opowieści różnią się nawet w poglądach na temat tego, kto został przeniesiony do r. za życia oraz, co miało w nim spotkać dziewięć postaci biblijnych. Często też jest mowa o dwóch r.: ziemskim i niebiańskim. W rozbudowanych opisach pojawiają się przedstawienia jego kilku części (głównie pięciu lub siedmiu), w których mają przebywać poszczególne kategorie dusz. Przewodzą im i wykładają Torę wybitne postacie z biblijnej i historycznej przeszłości (np. w części dla nawróconych na judaizm – Obadiasz i Onkelos; por. Onkelosa Targum). Pojawiają się także wyobrażenia odrębnego r. dla kobiet, gdzie obok wielkich cór Izraela, ważną rolę odgrywa córka faraona – przybrana matka Mojżesza. W przedstawieniach r. występują zarówno wątki anagogiczne, jak i związane z mesjanizmem. Wiele autorytetów wypowiadało się za nadawaniem opisom r. znaczenia symbolicznego. Szczególnie mocno akcentował to Majmonides, który stwierdzał wręcz, że Gan Eden jest ziemskim sadem, który dopiero zostanie otwarty w przyszłości. Przeciwko takiemu ujęciu protestowało wielu rabinów franc., zaś bronili go uczeni hiszpańscy. Nachmanides pozostawał w opozycji do Majmonidesa, zarówno w tej kwestii, jak i dotyczącej życia pozagrobowego. W religijności ludowej, a także w literaturze kabalistycznej, żywe były również – nadal rozbudowane – opowieści o r., pojmowanym jako realnie istniejące miejsce pobytu dusz (według lud. legendy, przebywają tam także dusze ludzi przed ich przyjściem na świat). W nowożytnej literaturze jidysz najpełniejszy wyraz wątki te znalazły w książce I. Mangera Dos buch fun Ganejdn… (Warszawa 1939; wyd. pol. Księga Raju, tamże 1988). (Por. też: Olam ha-Ba).