ostateczne rozwiązanie

„ostateczne rozwiązanie”

[kwestii żydowskiej] (niem., Endlösung [der Judenfrage]); używano też terminu „całościowe rozwiązanie” (niem., Gesamtlösung) – kryptonim niemieckiego programu wymordowania Żydów europejskich, którego realizację rozpoczęto latem 1941, prawdopodobnie na na mocy ustnego rozkazu Adolfa Hitlera. Rozkazy w postaci pisemnej wychodziły od Hermana Göringa i Heinricha Himmlera; ich bezpośrednim odbiorcą był szef RSHA, Reinhard Heydrich, a później – Ernst Kaltenbrunner. W RSHA całość spraw żydowskich znalazła się w kompetencji gestapo, a konkretnie w rękach Adolfa Eichmanna, kierownika Wydziału IV B Departamentu IV (Referat Żydowski Gestapo). „O.r.” było punktem kulminacyjnym antyżydowskiej polityki III Rzeszy (por. eksterminacja bezpośrednia). Jej ewolucję wyznaczało wiele wypowiedzi Hitlera o potrzebie rozwiązania kwestii żydowskiej, a także prześladowania prawne i gospodarcze oraz nieudane próby pozbycia się Żydów drogą emigracji w latach 30. XX wieku, krach akcji masowego wygnania po wybuchu II wojny światowej (Madagaskar), izolacja i prześladowania w Polsce, eksterminacja pośrednia, masowe egzekucje, wykonywane przez Einsatzgruppen des Sicherheitsdienstes und der Sicherheitspolizei na terenach zajętych po agresji na Związek Radziecki, oraz działalność systemu ośrodków zagłady. „O.r.” postrzegane jest jako zjawisko wyrosłe z jednej strony z rasistowskich obsesji Hitlera, ideologii i programu NSDAP, z drugiej – sposobu rządzenia i zmieniających się okoliczności, którym aparat państwowy III Rzeszy musiał stawić czoła. Wśród tych ostatnich najczęściej wymienia się, deklarowaną jako walkę z wrogiem ideologicznym i rasowym, wojnę ze Związkiem Radzieckim. Rozmiar zdobyczy terytorialnych pociągnął za sobą konieczność uporania się – wobec niemożności tworzenia gett (por. getta w okresie Holokaustu) – z problemem coraz większej liczby Żydów znajdujących się pod kontrolą niemiecką. Jego jedynym rozwiązaniem, zgodnym z celami i dotychczasowymi metodami działania hitleryzmu, oraz – jak się miało okazać, wykonalnym technicznie i organizacyjnie – stało się masowe mordowanie miejscowej ludności żydowskiej. O wydaniu rozkazu (bądź początkowo tylko dyrektywy o ograniczonym zasięgu) wymordowania wszystkich Żydów miały zadecydować: eskalacja zbrodniczej działalności, zadań i środków Einsatzgruppen (komory gazowe), istnienie systemu obozów koncentracyjnych, skuteczność metod wypróbowanych w programie eutanazji (Cyklon B), doświadczenie w deportacji dużych grup ludności i sprawny system biurokratyczny. Za początek operacji o zmienionym charakterze, uważa się masowe egzekucje Żydów w Wilnie i Rydze oraz uruchomienie ośrodków zagłady w Chełmnie i Bełżcu na przełomie 1941/1942, a także mordowanie na Wschodzie transportów Żydów z III Rzeszy oraz z Protektoratu Czech i Moraw. Prawdopodobnie zimą 1942, mimo osłabienia tempa realizacji zagłady, spowodowanego trudnościami atmosferycznymi i planami wykorzystania gospodarczego Żydów przez Wehrmacht i administrację cywilną, wobec braku oporu i sprzeciwu w krajach okupowanych, państwach wolnych i wśród samych Niemców, została podjęta definitywna decyzja. Wstępne zasady organizacyjne realizacji „o.r.”, uważanego z czasem za jeden z ważniejszych strategicznych celów wojny, ustalono w styczniu 1942 podczas konferencji Am Grossen Wannsee. Kolejnym i zasadniczym etapem była operacja wymordowania Żydów z terenu Generalnej Guberni w ramach Akcji Reinhard, następnym – zgładzenie Żydów z okupowanych krajów Europy, ostatnim na wielką skalę – zagazowanie 434 351 Żydów węgierskich latem 1944 w jedynym działającym jeszcze ośrodku zagłady Oświęcim II-Brzezinka. 7 X 1944, natychmiast po stłumieniu buntu członków oświęcimskiego Sonderkommando, proces mordowania Żydów został – na rozkaz Himmlera – zatrzymany, komory gazowe rozebrane, a krematoria zniszczone. Ofiarą „o.r.” padło około 6 milionów Żydów z wielu krajów europejskich, zamordowanych w przeważającej większości na terenie Polski, w utworzonych tu ośrodkach zagłady.