Chełmno nad Nerem
Chełmno nad Nerem
(niem.
Kulmhof) – pierwszy niemiecki
ośrodek zagłady, odległy od Łodzi o 60 km, utworzony bezpośrednio przed podjęciem decyzji o „ostatecznym rozwiązaniu” kwestii żydowskiej, początkowo tylko w celu eksterminacji Żydów; działał w dwóch etapach – od 8 XII 1941 do 11 IV 1943 oraz od 26 VI do 14 VII 1944. Uruchomiony z inicjatywy Artura Greisera, namiestnika Kraju Warty, traktowany był jako okręg wzorcowy i teren doświadczalny w walce narodowościowej. Greiser był przeciwny zgromadzeniu wszystkich Żydów z podległego mu obszaru w jednym obozie, gdyż to dałoby SS całość władzy nad nimi. Zainspirowany działalnością
Einsatzgruppen na obszarach zajętych po agresji Niemiec na Związek Radziecki, latem 1941 wystąpił z propozycją utrzymania jednego getta okręgowego w Łodzi dla ogółu zdolnych do pracy Żydów, wymordowania zaś pozostałych. Rozkaz zagłady miejscowych Żydów wydał Greiser w oparciu o pełnomocnictwa Hitlera, potwierdzone osobnym pismem Reichsführera Heinricha Himmlera. Po nieudanych próbach uśmiercania ludzi poprzez rozstrzeliwanie i zabijanie w rowach z niegaszonym wapnem, wykorzystując doświadczenia zdobyte w akcji eutanazji chorych psychicznie, w listopadzie 1941 utworzono ośrodek zagłady w
Ch. nad N. Składał się on z dwóch części: parku ze znajdującym się w nim pałacem, otoczonego drewnianym ogrodzeniem o wys. 2-2,5 m, który służył jako miejsce przyjmowania ofiar i ich eksterminacji w ruchomych
komorach gazowych; oraz odległego o 4 km lasu rzuchowskiego, w którym dokonywano masowych pochówków (od lata 1942 zwłoki palono w krematoriach). Załogę ośrodka, zwanego Sonderkommando Kulmhof (także: Sonderkommando Lange lub Sonderkommando Bothmann), stanowiło 15-20 esesmanów i ok. 120 policjantów i żandarmów niemieckich, dowodzonych przez SS-Hauptsturmführera Herberta Lange, a później SS-Hauptsturmführera Hansa Bothmanna. Załoga
Ch. nad N., służbowo podlegająca RSHA, ale także władzom cywilnym Kraju Warty, strzegła ośrodka, nadzorowała ostatnią fazę transportu ofiar i uczestniczyła w procesie ich zagłady. Prace techniczne i fizyczne powierzano grupie stale wymienianych żydowskich więźniów (ok. 50 osób), podzielonych na tzw. Hauskommando (niem., Komando domowe) w pałacu i tzw. Waldkommando (niem., Komando leśne) w lesie; wśród nich było 8 Polaków (tylko jeden nie przeżył wojny). Ofiary początkowo przywożono do
Ch. nad N. samochodami, później pociągami towarowymi do stacji Koło, następnie kolejką wąskotorową do Powiercia, skąd samochodami lub pieszo docierały na miejsce zagłady. Przed bramą ośrodka pol. kierowców zastępowali Niemcy. Na dziedzińcu pałacowym Żydów zapewniano, że po kąpieli i dezynfekcji ubrań, zostaną wysłani do pracy. Ofiary rozbierały się w sali na piętrze, skąd kierowano je na pochyłą rampę z desek; tam krzykiem i biciem zmuszano, by weszły do ciężarówek, pełniących rolę komór gazowych. Po zamknięciu drzwi włączano silnik, łącząc rurę wydechową z wnętrzem pojazdu; po ok. 10 minutach nikt już nie żył. Toksyczność spalin zwiększano, dodając do paliwa trujące substancje. Ośrodek funkcjonował tylko w dni powszednie; dziennie mordowano ok. 700-1000 osób. Zwłoki zawożono do lasu, gdzie na trzech polanach wykopano masowe groby. Grzebaniem zajmowali się więźniowie żydowscy. W kwietniu 1943, ze względu na wymordowanie wszystkich okolicznych Żydów i małą wydajność ośrodka, został on zlikwidowany. Jego działalność wznowiono na kilka tygodni latem 1944, dokonując eksterminacji tymi samymi co poprzednio metodami. Dzięki zbiegom z
Ch. nad N., którzy dotarli m.in. do getta warszawskiego zimą 1942 i poinformowali najpierw miejscowych Żydów, a za ich pośrednictwem władze Podziemnego Państwa – o zbrodni dowiedział się kraj i wolny świat (por.
Karskiego raporty). W
Ch. nad N. zamordowano ogółem 180-200 tys. Żydów z Polski, a także z Niemiec, Austrii, Czech i Luksemburga; ok. 4 tys. Romów, grupy Polaków i radz. jeńców wojennych. PS
