obozy koncentracyjne

obozy koncentracyjne

(niem., Konzentrationslagers; od tej nazwy utworzono skrót KZ) – miejsca odosobnienia, pracy niewolniczej i masowej zagłady mieszkańców III Rzeszy i krajów okupowanych, osadzanych tam bez przestrzegania norm o aresztowaniu czy uwięzieniu; zasadniczy element hitlerowskiego systemu ucisku. Kontrolę nad nimi, od wiosny 1934, sprawowało SS. Terminu KZ używa się na określenie wszystkich obozów niemieckich, tj.: obozów pracy przymusowej i obozów przejściowych, administrowanych przez policję bezpieczeństwa (Sipo, Ministerstwo Sprawiedliwości), a nawet przez przedsiębiorstwa prywatne; obozów jeńców wojennych, które były administrowane przez Wehrmacht; oraz ośrodków zagłady, choć żadne z nich nie były o.k. w ścisłym tego słowa znaczeniu. O.k. początkowo służyły zwalczaniu przeciwników politycznych oraz izolacji osób aspołecznych: kryminalistów, włóczęgów czy żebraków, a także homoseksualistów i osób niepożądanych ze względów rasowych; od lata 1938 (Noc Kryształowa) w o.k. coraz większą grupę stanowili Żydzi, więzieni tylko dlatego, że byli Żydami (por. norymberskie ustawy). Podczas II wojny światowej o.k. były dla Niemców środkiem walki z ruchem oporu; niektóre pełniły rolę ośrodków zagłady Żydów, Romów, radzieckich jeńców wojennych i innych grup (Oświęcim II – Brzezinka; Majdanek). Wraz z przygotowaniami do wojny i samą wojną, stare obozy (pierwszym był obóz w Dachau) na ogół likwidowano lub przeznaczano na inne cele. Na ich miejsce pojawiły się nowe (większość w III Rzeszy i terenach do niej inkorporowanych, nieliczne w Generalnej Guberni, Jugosławii i w krajach nadbałtyckich), tworząc cały system obozów niezależnych i satelickich; pracę ich więźniów wykorzystywano dla wysiłku wojennego Rzeszy. Więźniowie o.k. podlegali ścisłej ewidencji; każdy posiadał numer, tatuowany zwykle na lewym ramieniu. Podstawowymi elementami represyjnymi – poza odosobnieniem – były ciężka praca fizyczna, bicie, głodowe racje żywnościowe zaspokajające 30–50% dziennego zapotrzebowania, nieogrzewane, przeludnione pomieszczenia, wielogodzinne apele. Powodowało to – w połączeniu z brakiem podstawowej opieki medycznej, epidemiami oraz egzekucjami – wysoką śmiertelność wśród więźniów; przeciętna długość życia w obozie nie przekraczała 2–3 miesięcy; tylko 15–35% z nich doczekało wyzwolenia. O ile dla tzw. aryjczyków znalezienie się w o.k. oznaczało najgorszy los w galaktyce III Rzeszy, to dla każdego Żyda było zamianą natychmiastowej śmierci w komorze gazowej na życie, choć w trudniejszych niż dla innych więźniów warunkach, jednak tylko wyniszczających i tylko grożących śmiercią; przeżyli zaledwie nieliczni. Na ziemiach polskich funkcjonowały cztery o.k.: Oświęcim II – Brzezinka (1940–1945), Płaszów (1944, będący wcześniej obozem pracy), Majdanek i Stutthof (1939–1945). W okresie wyzwalania ziem polskich, Niemcy ewakuowali więźniów w warunkach, które nadały temu zjawisku miano marszów śmierci.