Oświęcim II - Brzezinka
Oświęcim II - Brzezinka
(niem., Auschwitz II – Birkenau); największy niemiecki ośrodek zagłady, działający regularnie od marca 1942 do października 1944, w ramach „ostatecznego rozwiązania” kwestii żydowskiej; organizacyjnie i terytorialnie wchodził w skład obozu koncentracyjnego Oświęcim, położonego 60 km na zachód od Krakowa, na terenie ziem wcielonych do Rzeszy. Budowę ośrodka – na rozkaz SS-Reichsführera Heinricha Himmlera, wydany ustnie i w tajemnicy komendantowi obozu w Oświęcimiu, Rudolfowi Hessowi, latem 1941, a więc jeszcze przed podjęciem przez Hitlera decyzji, dotyczącej bezwyjątkowej zagłady Żydów (Holokaust), po pierwszych eksperymentach uśmiercania ludzi gazem (Cyklon B; komory gazowe), przeprowadzonych 3 IX 1941 – rozpoczęto w październiku 1941. Podczas wizyty Adolfa Eichmanna (Referat Żydowski Gestapo) w obozie, która miała miejsce przed 3 IX 1941, niezobowiązująco ustalono, że środkiem mordowania będzie gaz i wybrano miejsce zagłady. Stała się nim, leżąca na uboczu zagroda chłopska, zasłonięta lasem i zaroślami, niezbyt odległa od linii kolejowej. Pierwsze transporty Żydów rozpoczęto uśmiercać na przełomie 1941/1942. W każdej z pięciu komór gazowych można było zabić około 6 tysięcy ludzi dziennie. Od marca 1942, prawie codziennie, przyjeżdżały do ośrodka pociągi z Żydami z całej Europy, zwykle towarowe, przywożące od jednego do kilkunastu tysięcy ludzi. Ofiary krzykiem i biciem zmuszano do wyjścia z wagonów na rampę, polecano im ustawić się w dwa szeregi (osobno kobiety z dziećmi, osobno mężczyźni), następnie oficerowie SS (zwykle lekarze) dokonywali selekcji – co było wyjątkiem w obozach zagłady – kierując niewielką część przybyłych, uznanych za zdolnych do pracy, do obozu (około 25–30%, lekarzy i personel sanitarny kierowano tam bezwarunkowo); wybranym w praktyce pozostawało kilka tygodni, najwyżej kilka miesięcy życia. Większość przybyłych prowadzono do komór gazowych, przed którymi zmuszano ich do rozebrania się, tłumacząc, że muszą poddać się odwszeniu. Niezdolnych do samodzielnego udania się do komór zabijano na miejscu strzałem w kark z broni małokalibrowej. Po zapełnieniu komór ludźmi zaśrubowywano uszczelnione drzwi i wsypywano zawartość puszek z Cyklonem B przez specjalne otwory w suficie. Po upływie 30 minut drzwi otwierano, wyciągano zwłoki i przewożono je wagonikami kolejki polowej do dołów. Od lata 1942 ciała palono dniem i nocą w krematoriach, lub na otwartej przestrzeni (około 8 tysięcy na dobę), w listopadzie 1942 dokonano ekshumacji osób pochowanych wcześniej w rowach, ciała spalono. Mienie pomordowanych, pozostawiane na rampie, zbierane na samochody ciężarowe, które przewoziły je dalej, było w specjalnych barakach-rozbieralniach sortowane i przygotowywane do wysyłki do Niemiec; czynnością tą zajmowała się grupa więźniów w pomieszczeniu zwanym Kanadą. Opróżnianiem komór ze zwłok i ich paleniem, po uprzednim wyrwaniu złotych zębów i obcięciu włosów, zajmowała się grupa więźniów żydowskich, zwanych Sonderkommando (niemiecki, oddział specjalny), a w języku obozowym – „hajcerami”. W myśl polecenia Eichmanna, byli oni mordowani po każdej większej akcji. W kwestii selekcji natychmiast pojawiły się i przez cały czas istniały głębokie rozbieżności w centralnym aparacie SS; gestapo było zainteresowane natychmiastowym zgładzeniem jak największej liczby Żydów, natomiast Główny Urząd Administracyjno-Gospodarczy SS, dążył od uzyskania dla przemysłu zbrojeniowego jak największej ilości siły roboczej; podobnie Ministerstwo Zbrojeń i Organizacja „Todt”. W ośrodku dochodziło do pojedynczych aktów oporu. 7 X 1944 wybuchł bunt członków Sonderkommando; więźniom udało się zdobyć materiał wybuchowy, planowano jednoczesny wypad ze wszystkich krematoriów. Udało się zniszczyć jedną komorę; wszyscy uczestnicy walki, w liczbie 80, zginęli; rozstrzelano też pozostałych członków Sonderkommando. Natychmiast po zakończeniu walk ostatecznie wstrzymano działalność ośrodka, niszcząc – na rozkaz Himmlera – wszystkie jego instalacje. W komorach O. II – B. zostało zamordowanych około 1,5 miliona Żydów (to jest 25% ofiar Holokaustu) z Rzeszy, krajów okupowanych, zależnych i sprzymierzonych, oraz około 20 tysięcy Romów i kilkuset polskich więźniów politycznych.
