purimszpile

purimszpile

(jid. purim-szpiłn) – przedstawienia purimowe. Maskarady z okazji święta Purim były organizowane jeszcze w okresie gaonów. W związku z tym, że dramat biblijny stał się domeną kościoła katolickiego, początkowo w środowiskach żydowskich kultywowano głównie, prezentowane po domach, żartobliwe parodie modlitw, kazań czy tekstów talmudycznych, wykonywane solowo, a z czasem w gronie kilku osób (zachował się fragment sztuki z postaciami trzech kantorów z XVI w., powstały prawdopodobnie w Polsce); potem także recytacje poematów, poświęconych wątkom z Księgi Estery (m.in. autorstwa Gumprechta ze Szczebrzeszyna, napisany w Wenecji w poł. XVI w.). W XVI w., wraz z pojawieniem się w Europie świeckiego dramatu, p. rozpowszechniły się, zwłaszcza w dobie reformacji, w wielkich miastach Italii i Niemiec. Początkowo były to tzw. przedstawienia Ahaswerusowe (jid. Achaszwejresz-szpiłn, tzn. dotyczące Ahaswerusa, tj. wydarzeń, które zostały opisane w bibl. Księdze Estery). Później treść ich wzbogacano i rozszerzano (m.in. o wątki zaczerpnięte z midraszy). P. bazowały także na innych wątkach legendarnych i biblijnych (opowieści o Abrahamie, Izaaku, Józefie, Dawidzie i Goliacie, Samsonie i Dalili itp.). Nadal pojawiały się w nich rubaszne, a nawet obsceniczne motywy, tak jak w pierwszym zachowanym rękopisie Achaszwejresz-szpił z 1697, autorstwa krakowskiego Żyda. Do tego repertuaru w języku jidysz, przekazywanego z zasady w formie ustnej, amatorzy (np. uczniowie jesziw), a następnie półprofesjonalni wykonawcy, wprowadzali także śpiew i elementy muzyczne. W sztukach tych występowali wyłącznie mężczyźni (role kobiece eliminowano bądź też starano się je ograniczyć). Niejednokrotnie, w przedstawieniach pojawiały się współczesne treści. W 1577 sąd rabinacki ( be(j)t din) w Brześciu rozpatrywał sprawę przedstawienia purimowego, w którym postać złowrogiego Hamana, dążącego do zagłady Żydów, grał aktor, przebrany za cara Iwana Groźnego. Wykorzystywano też maski, brak natomiast było dekoracji. Z czasem, zaczęły powstawać grupy wędrownych aktorów, wystawiające p. w różnych gminach żydowskich. Jednak najczęstszą formą tego rodzaju występów było odwiedzanie domów żydowskich wieczorem 14. adar i prezentowanie krótkiego „programu” (tak, by można było wystąpić wiele razy jednego dnia), przypominające polski obyczaj „chodzenia z szopką”. Gratyfikację dla „aktorów” stanowiła drobna suma pieniędzy, lub zaproszenie na posiłek świąteczny. Przedstawienia purimowe wystawiano jeszcze w latach 20. i 30. XX w. (współcz. nawiązuje się do tej tradycji). Z p. najczęściej wiązana jest geneza nowożytnego teatru jidysz. Kiedy w Warszawie podjęto próbę zorganizowania stałej sceny żydowskiej (1837), to zespół Dawida Hellina przeciągnął swe występy poza okresem święta Purim. W 1840, wobec protestów Dozoru Bóżniczego, który powoływał się na zwyczaj organizowania tych przedstawień jedynie w czasie wspomnianego święta, władze ros. zakazały mu grać. P. na przestrzeni wieków były bowiem często potępiane przez wielu rabinów i moralistów (m.in. ze względu na nieprzyzwoite treści i elementy satyry bądź jarmarcznej klaunady), podobnie jak później nowożytny teatr jidysz. (Por. też: adlojada; purimowy rabin).