Hersz Wasser
Przed wojną
Hersz Wasser urodził się 13
czerwca 1912 r. w Suwałkach. Był synem Lejba i Estery z domu Podlaskiej. Na
studia przyjechał do Warszawy do Szkoły Głównej Handlowej, którą ukończył z
tytułem magistra ekonomii. Zamieszkał w Łodzi i pracował jako księgowy.
Jednocześnie działał w partii Poalej
Syjon Lewica i kierował biblioteką partyjną im. Bera Borochowa.
Współpracował również z Żydowskim
Instytutem Naukowym JIWO – od 1934 r. był sekretarzem sekcji
ekonomiczno-statystycznej jego łódzkiego oddziału. W 1939 r. mieszkał przy ul.
Żeromskiego 9 i pracował w firmie I. Kolner przy ul. Sienkiewicza. Był żonaty z
Blumą z domu Kirszenfeld (Person 2014, 297; ARG, t. 7, 247, 249).
W Warszawie
19 grudnia 1939 r. małżeństwo Wasserów opuściło Łódź i udało
się do Warszawy, która pierwotnie miała być przystankiem w dalszej drodze na
wschód. Ucieczka okazała się jednak niemożliwa i Wasserowie osiedli w
Warszawie. Zamieszkali na Miodowej 23, następnie przenieśli się na Bielańską
15, a potem do getta – na Muranowską 6 m. 15 (Kirszenfeld-Wasser 1962, 705). Pozostawali
w stałym kontakcie z rodzinami w Łodzi i rodziną Blumy w Biłgoraju – przesyłali
im pieniądze i paczki. Ich sytuacja materialna, jak wynika z domowej książki
wydatków i przychodów, nie była najgorsza (Person 2014, 299).
Wasser wcześnie zaczął się
angażować w ruch ziomkostw uchodźców i przesiedleńców w Warszawie. Wiosną 1940
r. jako przedstawiciel łodzian wszedł w skład Komitetu Delegatów przy Wydziale
Ziomkostw ŻSS-KK (Żydowskiej Samopomocy Społecznej – Komisji Koordynacyjnej)
(Hirszberg 1944, 38). Następnie pracował w Centralnej Komisji Uchodźców,
a w styczniu 1941 r. został jej sekretarzem. W pracy tej niezwykle się
spełniał. W swoim dzienniku 3 grudnia 1940 r. zapisał: „Nie chce się pisać o
sobie – jestem po prostu szczęśliwy, że dzień mija przy aktywnej pracy
społecznej. Już o 8 rano idę do mojej pracy w Centralnej Komisji Uchodźców. Ta
działalność jest tak wielobarwna i wszystko pędzi, jakby tysiące diabłów goniło”.
Wasser zajmował się kwestiami zatrudnienia i aprowizacji uchodźców i
przesiedleńców, którzy cierpieli z powodu dyskryminacji ze strony instytucji
getta, a poza CKU nie mieli żadnego przedstawicielstwa. Ponadto do zadań
Wassera należały wystąpienia przedstawiające ŻSS w dobrym świetle (ARG, t. 14, 3-5,
23-25).
Wasser powrócił również do
działalności w Poalej Syjon Lewicy: był członkiem komitetu centralnego partii,
pisywał do prasy podziemnej. Był także związany z organizacją JIKOR, propagującą kulturę jidysz w
getcie (Berman 1980, 155, 193).
W "Oneg Szabat"
Niemniej najważniejszym obszarem działalności Wassera w
czasie wojny była grupa „Oneg Szabat”.
Znając zapewne jej twórcę, Emanuela Ringelbluma, z działalności w
partii, Wasser znalazł się w gronie jego pierwszych zaufanych współpracowników.
Codzienne kontakty Wassera z uchodźcami i przesiedleńcami umożliwiały grupie
dotarcie do nich i przeprowadzanie wywiadów na temat wojennych losów Żydów poza
Warszawą. Wasser sam przeprowadził i zapisał wiele takich świadectw. Ponadto
przez niego przechodziła większość zebranych materiałów „Oneg Szabat”: opisywał
je kryptonimami autorów i różnymi dziś nie do końca jasnymi oznaczeniami. W
końcu 1941 i w pierwszej połowie 1942 r. porządkował i sporządzał wykazy
zebranych dokumentów, być może już w celu ich ukrycia (Epsztein 2011, 27-33;
ARG, t. 11, XXXV). Od grudnia 1940 do kwietnia 1941 r. prowadził dziennik,
następnie wznowił zapiski w maju 1942 r. (ARG, t. 14, dok. 1).
W lutym 1942 r. Wasserowie zaopiekowali się Szlamą Winerem, uciekinierem z ośrodka
zagłady w Chełmnie nad Nerem, i spisali jego wstrząsającą relację. To i inne
świadectwa posłużyły Wasserowi do napisania raportu o Chełmnie, co
zapoczątkowało działalność „Oneg Szabat” w kwestii informowania o Zagładzie
zarówno ludności getta, jak i podziemnych władz polskich. Od końca marca 1942
r. Wasser wraz z Eliaszem Gutkowskim
redagowali biuletyny zawierające napływające do getta warszawskiego wiadomości
o egzekucjach Żydów i ich deportacjach w nieznanym kierunku. Wasser był również
współautorem obszernego raportu Gehenna Żydów polskich pod okupacją niemiecką
powstałego w czerwcu 1942 r. (ARG, t. 11, LII).
W getcie szczątkowym
W czasie wielkiej akcji Wasser nadzorował ukrycie materiałów
„Oneg Szabat” i jako jeden z niewielu znał dokładne miejsce ich przechowywania.
Został zatrudniony w szopie Ostdeutsche Bautischlerei Werkstätten (OBW) na ul. Gęsiej 30 jako pracownik biurowy. Razem z żoną mieszkali w bloku
dla robotników na Miłej 54. W ostatnich dniach akcji ukrywali się z
Ringelblumami na Nowolipkach 68, w miejscu zakopania Archiwum (Auerbach 1974, 195,
202; Kirszenfeld-Wasser 1962, 706).
W getcie szczątkowym nadal pełnił
funkcję sekretarza „Oneg Szabat”. Ponadto jako działacz Poalej Syjon Lewicy był
obecny na zebraniach, na których dyskutowano powołanie Żydowskiego Komitetu
Narodowego i Żydowskiej Organizacji Bojowej. W październiku 1942 r.
Wasser razem z Herszem Berlińskim, postulowali założenie organizacji
zajmującej się przerzutem członków partii z Warszawy do Białegostoku, który
wydawał się wtedy bezpiecznym miejscem. Pomysł ten został odrzucony (Kassow
2010, 147; Cukierman 2020, 180-182; ARG, t. 29, 497).
Po akcji styczniowej Wasserowie przenieśli
się do szopu szczotkarzy na Świętojerską 30. Stamtąd uciekli na aryjską stronę.
18 kwietnia 1943 r. Wasser przyszedł do getta na seder. W czasie walk został złapany i wywieziony, ale
udało mu się wyskoczyć z pociągu i wrócić do Warszawy, gdzie odtąd się ukrywał (Auerbach
1974, 203; Person 2014, 299).
Po aryjskiej stronie
Wasserowie ukrywali się razem z Polą Elster, Eliahu Różańskim i Herszem Berlińskim na ul. Suwalskiej (nazywano
ich „pięcioraczkami). Wasser działał w Żydowskim Komitecie Narodowym inicjując
dalsze zbieranie relacji od ukrywających się Żydów. Prowadził z nimi
korespondencję w sprawach metodologii i tematyki relacji. Co więcej, poszukiwał
osób, które mogły mieć konkretne informacje. Na przykład w maju 1944 r. gdy
dowiedział się, że w Warszawie ukrywa się Arnold Majorek, były policjant
żydowski i dawny jego znajomy, wysłał do niego list o treści: „Niezmiernie się
ucieszyłem dowiedziawszy się, że Pan wraz z mamusią przebywacie w Warszawie.
Szeregi znajomych tak się przerzedziły, że każdy z nich jest na wagę złota. A
teraz moja prośba do Pana, Panie Arnoldzie: oto zależy mi bardzo na materiałach
pamiętnikarskich, a że wiadomo mi jest, że Pan posiada również w tym kierunku
uzdolnienia i zechce się przyczynić do wzbogacenia zbiorów archiwalnych, więc
proszę Pana bardzo o przystąpienie do spisywania wspomnień. Proponuję Panu
następujące tematy: «Wspomnienia
z SP», «Pobyt poza ośrodkiem», a zresztą wybór pracy
pozostawiam Pańskiemu uznaniu. Żywię do Pana pełne zaufanie.” (GFH, 5994). Część
materiałów Wasser przechowywał w kryjówce na Suwalskiej. Sam również był
autorem opracowania o szopach i o powstaniu w getcie. Niektóre jego prace
zostały wysłane do rządu polskiego w Londynie (Person 2014, 299; Temkin-Bermanowa
2000, 21, 118).
W czasie
powstania warszawskiego kryjówka na Suwalskiej została odkryta. Wasserom udało
się uciec, pozostali zginęli. Wasserowie wyszli z Warszawy i do stycznia 1945
r. ukrywali się we wsi Łętownia koło Jordanowa.
Po wojnie
Po wojnie Wasser był mocno zaangażowany w odradzające się
życie polityczne i społeczne Żydów w Polsce. Był członkiem władz Centralnego
Komitetu Żydów w Polsce, okresowo stał na czele Wydziału Emigracyjnego i
Wydziału Ziomkostw. Został radnym Warszawy jako przedstawiciel Poalej Syjon
Lewicy. Był również przez pewien czas kierownikiem warszawskiej Żydowskiej
Komisji Historycznej. Zbierał relacje ocalałych i przygotowywał ekspertyzy do
procesów zbrodniarzy wojennych. Zabiegał o podjęcie prac nad wydobyciem Archiwum Ringelbluma, a gdy we wrześniu 1946 r. to się udało, zajął się
identyfikacją rękopisów i wstępnym porządkowaniem kolekcji (Person 2014, 300).
W 1948 r.
urodziła się w Warszawie córka Wasserów, Alicja Lea (AŻIH, 303/V/425/W6258).
Wasserowie nie planowali pozostać w Polsce. Latem 1946 r.
Wasser był z wizytą w JIWO w Nowym Jorku i tam zaproponowano mu posadę wykładowcy
i badacza Zagłady polskich Żydów. Dzięki pomocy JIWO, Wasserowie otrzymali wizę
do Szwecji, skąd mieli już bez problemu udać się do USA. W czasie załatwiania
tych formalności Wasser, pracując nad opisaniem Archiwum Ringelbluma, wyłączył
z niego 127 dokumentów i stopniowo, w listach lub przez zaufane osoby – wysyłał
je do Nowego Jorku. Wśród wysłanych dokumentów znajdowały się dublety, tzn. dokumenty,
których odpisy sporządzono w „Oneg Szabat” z uwagi na ich wielkie znaczenie
(jak np. relacja Winera czy raport Gehenna), ale też dokumenty unikatowe.
Stanowią one dzisiaj element Kolekcji Wassera w JIWO (ARG, t. 14, XVIII-XXII;
Epsztein 2011, 51).
Wyjazd do
Nowego Jorku, planowany na grudzień 1947 r., nie doszedł do skutku. Ostatecznie
Wasserowie wyjechali nie do USA, a do Izraela i osiedli w Tel Awiwie. Wasser
założył tam Instytut Badań nad Żydowskim Ruchem Robotniczym im. Emanuela
Ringelbluma. W późniejszym czasie był również dyrektorem wydawnictwa im. I. L. Pereca.
