Eliasz Gutkowski

Przed wojną

            Eliasz Gutkowski urodził się 1 (14) czerwca 1900 r. w Kalwarii Suwalskiej. Był synem rabina Jakuba Gutkowskiego i Sary Lei z domu Wittenberg. Miał siostrę Rajzlę. W następnych latach rodzina przeniosła się do Łodzi. W 1921 r. Gutkowski ukończył naukę w Męskim Gimnazjum Żydowskiego Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich. Mimo dobrych stopni na egzaminie końcowym, nie udało mu się zdać matury. Został jednak zatrudniony jako tymczasowy nauczyciel w 7-klasowej szkole powszechnej nr 150 przy ul. Młynarskiej 2. Do wybuchu wojny pracował w kilku różnych szkołach łódzkich: szkole powszechnej nr 128 przy ul. Nowozakrzewskiej 20 (1922-1925), szkole powszechnej nr 151 (od 1925), prywatnej szkole „Jesodej Hatora” nr 1 przy zrzeszeniu „Żydów Ortodoksów”, ul. Południowa 11 (1923-1925), Gimnazjum Żeńskim Eugenii Jaszuńskiej-Zeligmanowej w Łodzi przy ul. Południowej 18 jako nauczyciel hebrajskiego i religii (od 1924), w Gimnazjum Marii Hochstein przy ul. Narutowicza (do grudnia 1939).

Stale uzupełniał braki w wykształceniu. W listopadzie 1924 r. zdał egzamin państwowy na tymczasowego nauczyciela szkół powszechnych. W 1925 r. ukończył 3-miesięczny kurs w Państwowym Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej w Warszawie, a w 1926 r. Państwowy Wyższy Kurs Nauczycielski w Warszawie. W październiku 1934 r. zdał eksternistycznie maturę w kuratorium oświaty i podjął studia historyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej. W 1938 r. obronił pracę magisterską pt. „Memoriał Witolda z roku 1390 w świetle źródeł i krytyki historycznej”. W czerwcu 1939 r. zdał egzamin państwowy dla nauczycieli religii mojżeszowej w szkołach średnich.

Napóźniej w 1930 r. ożenił się z Lubą, sekretarką w gimnazjum Towarzystwa „Tora W’Derech Erec” w Łodzi. W 1938 r. urodził się ich jedyny syn Gabriel. Mieszkali przy ul. 11 Listopada 57 w Łodzi.

Gutkowski pracował również naukowo, publikując artykuły z dziedziny pedagogiki. W 1933 r. łódzki Inspektorat Szkolny wydał zbiór jego tekstów w związku z reformą systemu edukacji. Współpracował również z Kołem Historycznym przy oddziale JIWO w Łodzi: w ramach tej działalności opracował monografię o dziejach Gminy Żydowskiej w Lutomiersku. (ARG, t. 7, 358-377, 395, 402).

W Warszawie i w getcie warszawskim

W grudniu 1939 r. Gutkowski przyjechał do Warszawy, co było spowodowane zamknięciem szkół w Łodzi i utratą pracy. W Warszawie zamieszkał przy ul. Ogrodowej 67 m. 25. Od 10 stycznia 1940 r. pracował w Komisji Koordynacyjnej Organizacji Społecznych i Opiekuńczych (późniejsza ŻSS-KK) początkowo jako instruktor w kuchniach ludowych, później jako inkasent w zbiórkach publicznych. Jak się zdaje, żona i syn dołączyli do niego w Warszawie dopiero na przełomie października i listopada 1940 r. Po zamknięciu getta mieszkali przy ul. Muranowskiej 7/9 m. 5, później, co najmniej od października 1941 r. – na ul. Nowolipki 31 m. 31. W styczniu 1941 r. Gutkowski podjął pracę jako inkasent Wydziału Opłat na Rzecz Szpitalnictwa Rady Żydowskiej, początkowo doraźnie, od sierpnia na stałe. W październiku próbował bezskutecznie uzyskać posadę w Domu Starców i Sierot im. Miny Werde w Częstochowie, co wskazuje na bardzo trudne warunki, w jakich żył w getcie warszawskim. (ARG, t. 7, 387-395).

Działalność konspiracyjna

Gutkowski był członkiem i działaczem partii Poalej Syjon Prawica, także w getcie warszawskim. Pisywał do podziemnej gazety „Bafrajung” (ARG, t. 17, XV). Był sympatykiem ruchu młodzieżowego Dror-Frajhajt i przyjacielem jego lidera Icchaka Cukiermana. Został zaproszony jako wykładowca na seminarium Droru w getcie. Razem z Cukiermanem opracowali antologię historii i męczeństwa Żydów pt. „Pajn un Gwure”, która odegrała ważną rolę w kształtowaniu postaw członków ruchów młodzieżowych. Był obecny na zebraniach Droru, także tych, na których zastanawiano się nad podjęciem próby oporu zbrojnego wobec Zagłady. Przekazywał Cukiermanowi informacje o Zagładzie i otrzymywał od niego wiadomości, które dostarczały do getta łączniczki Droru (Kassow 2010, 148-149, Cukierman 2020, 42, 55). 

W „Oneg Szabat”

Gutkowski znalazł się w grupie dokumentacyjnej „Oneg Szabat” dość wcześnie. W księdze kasowej pojawia się jego honorarium już 27 grudnia 1940 r. (ARG, t. 11, 11) W Archiwum złożył relację o losach Żydów w okupowanej Łodzi, spisywał zeznania więźniów obozów pracy, opracowywał też tematy gospodarcze takie jak wahania cen w getcie czy funkcjonowanie „czarnej giełdy” (ARG, t. 10, 2-8; ARG, t. 34, 40-41, 131-141). Posługiwał się pseudomimami „A. Ben-Jakub”, „Guter”, „Nowolipki” (ARG, t. 11, XXXIX-XLI). Brał udział w projekcie „Dwa i pół roku wojny”. Z zachowanych materiałów wynika, że uczestniczył w zebraniach ścisłego kierownictwa „Oneg Szabat” spisując konspekty i całego projektu i jego poszczególnych rozdziałów. Sam z pewnością miał napisać rozdział o młodzieży szkolnej do części poświęconej losom młodzieży żydowskiej w okresie wojny. Brał też udział w ewidencjonowaniu dokumentów Archiwum. Według Kassowa to Gutkowski ściągnął do „Oneg Szabat” Pereca Opoczyńskiego i skłonił Icchaka Kacenelsona do przekazania swoich utworów literackich. Dzięki niemu trafiły do Archiwum Getta różne dokumenty Droru (Kassow 2010, 148-149; ARG, t. 11, XXXVII). Był łącznikiem między kierownictwem „Oneg Szabat” a Rachelą Auerbach i to on już w trakcie wielkiej akcji likwidacyjnej przekazał jej pisma do ukrycia. (Auerbach 2015, 25, 28).

Wydaje się, że najważniejszą rolą Gutkowskiego w „Oneg Szabat” było zdobywanie, spisywanie i rozpowszechnianie wiadomości o Zagładzie. W marcu 1942 r. razem z Herszem Wasserem zaczęli redagować biuletyny informacyjne „Oneg Szabat”, w których zestawiali wszystkie informacje o egzekucjach i wysiedleniach Żydów „w nieznanym kierunku”, pozyskiwane z różnych źródeł, także z Droru. Prawdopodobnie to Gutkowski jest autorem raportu „Oneg Szabat” pt. „Drugi etap” i współautorem „Gehenny Żydów polskich pod okupacją hitlerowską”; natomiast z pewnością wiosną i latem 1942 r. opracował wstępne analizy pt. „Zagłada Żydów”, „Krwawy bilans” oraz sporządził wiele zestawień informacji o Zagładzie (ARG. t. 11, LIII, LXII; ARG, t. 33, 390, 402). 

W okresie akcji likwidacyjnych

W czasie pierwszej akcji likwidacyjnej latem 1942 r. Gutkowski zatrudnił się w szopie Ostdeutsche Bautischlerei Werkstätte (OBW) na Gęsiej 30. Trzyletniego Gabriela udało się ukryć na farmie Droru na Czerniakowie (Cukierman 2020, 59). Gutkowski brał udział w zebraniach „Oneg Szabat”, dostarczał dokumenty do ukrycia, a 28 sierpnia spisywał jedną z pierwszych relacji uciekiniera z Treblinki, Dawida Nowodworskiego (ARG, t. 13, 126).

4 września w czasie selekcji został zabrany na Umschlagplatz i załadowany do pociągu jadącego do Treblinki. Znalazł się w jednym wagonie z Michałem Mazorem i Natanem Aszem, pracownikami ŻTOS. Zauważyli, że drut w okienku wagonu był obluzowany, oderwali go i wyskoczyli (ARG, t. 31, 293; Mazor 1993, 174). Gutkowski wrócił do getta. Po akcji nadal pracował w OBW i kontynuował pracę w „Oneg Szabat” (ARG, t. 7, 396). W grudniu 1942 r. razem z Ringelblumem i Wasserem wszedł w skład komisji archiwalnej przy Żydowskim Komitecie Narodowym. Komisja wydawała pismo „Wiadomości”, będące kontynuacją biuletów „Oneg Szabat” w nieco rozszerzonej wersji. (ARG, t. 11, LVIII). Do drugiej części archiwum Gutkowski przekazał swoje osobiste dokumenty.

Zginął w czasie powstania w getcie: razem z Lubą i Gabrielem próbowali uciec kanałami. Według informacji Cukiermana, udusili się gazem, którzy Niemcy wpuścili do kanału. (Cukierman 2020, 59)