Żydowska Organizacja Kulturalna JIKOR

Geneza

JIKOR powstała 21 lutego 1941 r. Jej zalążkiem była założona w grudniu 1940 r. Komisje ojf cu Farszprajtn Jidisz in Jidisze Efentechn Lebn (Komisja Krzewienia Jidysz w Żydowskim Życiu Publicznym). Organizacją kierował młody ekonomista i działacz społeczny, Menachem Linder. Do rozszerzonego kierownictwa należeli: Icchok Giterman, Icchok Schiper, Szachno Sagan, Mordechaj Mazo, Szyja Braude i Beniamin Wirowski.

Wszystkie działania podejmowane przez JIKOR prócz zasadniczego celu, jakim było propagowanie kultury i języka jidysz, miały za zadanie zahamowanie asymilacji, której faktyczny progres obnażyła koncentracja ludności żydowskiej w getcie (ARG I 662; ARG, t. 26, 19; ARG, t. 29, 165 i 360). Prowadzone w tym kierunku działania przybierały różne formy walki o umocnienie pozycji języka jidysz w życiu publicznym. 

Zaplecze instytucjonalne i infrastrukturalne

Organizacja wykorzystywała do swoich celów zaplecze instytucjonalne i infrastrukturalne Żydowskiej Samopomocy Społecznej. W jego biurach i placówkach terenowych urządzała imprezy kulturalne, którym patronowała. Nieformalną siedzibą organizacji była sala gmachu byłej Głównej Biblioteki Judaistycznej na Tłomackiem 5, w którym mieściła się centrala ŻSS.

Narzędziem, pozwalającym JIKOR dotrzeć do jak najszerszych kręgów społecznych, były komitety domowe. Za pośrednictwem centrali, której podlegały, czyli Żydowskiej Samopomocy Społecznej, otrzymywały od JIKOR okólniki ze specjalnymi instrukcjami dotyczącymi organizacji imprez w języku jidysz. Również z centrali ŻSS wydelegowywano prelegentów i artystów, którzy uświetniali tego typu imprezy. Odbywało się to za pośrednictwem Centralnej Komisji Imprezowej przy ŻSS, która ściśle współpracowała z JIKOR.

Zakres działalności

Działalność JIKOR była bardzo intensywna i różnorodna. W swojej siedzibie przy na Tłomackiem 5 JIKOR stworzył tam rodzaj uniwersytetu ludowego, którego szerokie audytorium stanowili członkowie byłych organizacji młodzieżowych i robotniczych. W każdy szabat i niedzielę, a także w wybrane dni powszednie, odbywały się tu akademie, deklamacje i koncerty. Bilety na imprezy sprzedawano w holu gmachu u specjalnego informatora, a także w Wydziale Ewidencji ŻSS przy ul. Tłomackie 7, w biurze kierowanych przez samego Menachema Lindera.

Oprócz uniwersytetu ludowego JIKOR utworzyła sieć szkół z językiem jidysz, bibliotekę i kursy dla dorosłych. Organizacja urządzała także cykliczne odczyty na temat literatury jidysz i żydowskiej historii. Odbywały się one wieczorami w zamkniętych z uwagi na godzinę policyjną pomieszczeniach, biurach, warsztatach, sklepach, prywatnych kwartetach.

Szczególną formą propagowania kultury i języka jidysz było urządzanie uroczystych obchodów rocznic urodzin i śmierci pisarzy literatury jidysz. W styczniu 1941 r. z wielkim rozmachem przeprowadzono obchody 105. rocznicy urodzin Mendelego Mojchera-Sforima. Zorganizowano z tej okazji trzy wielkie akademie w gmachu byłej Głównej Biblioteki Judaistycznej na Tłomackiem 5 oraz 85 wieczorów artystycznych, z których 80 odbyło się na podwórkach. W obchodach udział wzięło ok. 25 tys. osób (ARG I 353;  ARG t. 26, 62–63). Uroczystości o mniejszym zasięgu zorganizowano na cześć Szolem-Alejchema, Icchoka Lejbusza Pereca, Abrahama Rejzena i Bera Borochowa (ARG I 660, ARG I 673, ARG I 371a, ARG I 355).

Na imprezach urządzanych przez JIKOR prezentowana była powstająca w getcie twórczość w języku jidysz. Jedna z takich imprez pod nazwą A szo farn jidiszn szrajber un jidiszn kinstler (Godzina dla żydowskiego pisarza i artysty) odbyła się 15 lutego 1942 r. Udział w niej wzięli: Rachela Auerbach, Szlojme Gilbert, Icchok Kacenelson, Jechiel Lerer, Jechuda Feld, Josef Kirman, Zalman Skałow (ARG I 379, ARG t. 26, 84–86).

Oprócz działalności oświatowej, kulturalnej i propagandowej JIKOR włączyła się czynnie także w działania na rzecz samopomocy społecznej dla ludności w getcie. Wstęp na organizowane przez nią imprezy był płatny, a dochód ze sprzedaży biletów przechodził w całości na cele charytatywne.

Walka z polonizacją

Działania podejmowane przez JIKOR miały również za zadanie zahamowanie postępującej polonizacji. Prowadzone w tym kierunku działania przybierały różne formy walki o umocnienie pozycji języka jidysz w życiu publicznym. Jedną z nich była praca oświatowa wśród młodzieży i dzieci w getcie. Do nauczania, które prowadzono głównie przy kuchniach ludowych, wprowadzono obowiązkową naukę języka i literatury jidysz. Działalność JIKOR na terenie szkół koordynował specjalnie powołany do tego celu Komitet Szkolny, w którego skład weszli główni jej działacze: Szyja Braude, Icchok Giterman, Beniamina Wirowski, Szachno Sagana, Menachem Linder, Mordechaj Mazo, Sonia Nowogródzka, Lejb Neustadt i Natan Smolar (ARG I 354; ARG t. 26 64-65).

Zakończenie działalności

Los organizacji przypieczętowała najpierw niespodziewana śmierć jej przywódcy Menachema Lindera w kwietniu 1942 r., następnie wielka akcja likwidacyjna, w której zginęła większość kadry kierowniczej i członków tej organizacji.