Żydowska Samopomoc Społeczna – Komisja Koordynacyjna (ŻSS-KK)

Nazwa

Organizacja powstała we wrześniu 1939 r. jako Komisja Koordynacyjna Organizacji Społecznych i Opiekuńczych CENTOS, TOZ i innych (KK) i ta nazwa widnieje na pismach i stemplach do wiosny 1940 r. (ARG, t. 27, 2, 52, 642) W źródłach wtórnych (relacje, wspomnienia), a także w późniejszych sprawozdaniach KK pojawia się jako: Komisja Koordynacyjna Żydowskich Organizacji Społecznych i Opiekuńczych oraz Komisja Koordynacyjna Żydowskich Instytucji Społecznych, co może być związane z późniejszym wymogiem stosowania określenia narodowości w nazwie. 23 stycznia 1940 r. niemiecki prezydent Warszawy Oskar Dengel zażądał utworzenia organizacji opieki społecznej dla Żydów pod nazwą Żydowska Samopomoc Społeczna (Sakowska 1993, 65). Od tej pory aż do rozwiązania organizacji używano podwójnej nazwy Żydowska Samopomoc Społeczna – Komisja Koordynacyjna (ŻSS-KK) lub wymiennie jednej z nich. 29 maja 1940 r. Urząd Generalnego Gubernatora w Krakowie powołał centralną organizację opieki społecznej dla Żydów w GG pod nazwą Żydowska Samopomoc Społeczna. Była ona całkowicie odrębna od warszawskiej ŻSS-KK. Aby jednak nie dublować nazwy, Urząd Szefa Dystryktu Warszawskiego zażądał likwidacji ŻSS-KK, co stało się w październiku 1940 r. (AŻIH, 211/1069, 9; 211A/246, 1) Część jej funkcji przejęło Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej (ŻTOS) działające jedynie na terenie getta warszawskiego.

Powstanie Komisji Koordynacyjnej (KK)

Komisja Koordynacyjna Organizacji Społecznych i Opiekuńczych CENTOS, TOZ i innych powstała w czasie oblężenia Warszawy, 14 września 1939 r. z inicjatywy kierownictwa polskiego biura American Joint Distribution Committee (Jointu). Jej celem było zjednoczenie żydowskich organizacji opiekuńczych i społecznych, aby sprawniej zorganizować pomoc dla ofiar wojny. Nie jest wykluczone, że powstanie jednego przedstawicielstwa organizacji żydowskich było warunkiem akcesu do Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej (SKSS) – centralnej organizacji pomocowej w Warszawie. Akces ów dokonał się tego samego 14 września (ARG, t. 27, 363; Kroll 1977, 58-59).

Komisję Koordynacyjną utworzyły z pewnością Centos (Związek Towarzystw Opieki nad Żydowskimi Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi Rzeczypospolitej Polskiej „Centos”) i TOZ (Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce), towarzystwa opiekuńcze ściśle związane przed wojną z Jointem. Co do pozostałych organizacji, źródła są rozbieżne. We wczesnych raportach pojawiają się ponadto: Centralny Komitet Pomocy Żydom Warszawy, Zjednoczony Komitet do Spraw Rzemiosła, CEKABE, Ogólny Komitet Pomocy Uchodźcom z Niemiec (ARG, t. 27, 5, 363). Niektórzy działacze wspominali później, że w KK znalazły się niemal wszystkie żydowskie organizacje opiekuńcze (Berman 1980, 54-55; AŻIH, 302/25, 1-2). Pierwszym przewodniczącym KK był dyrektor Jointu Lejb Neustadt, jego zastępcą Michał Weichert, a sekretarzem Emanuel Ringelblum (Berman 1980, 55).

W SKSS KK pełniła funkcję referatu żydowskiego. Objęła swoją działalnością teren tradycyjnej dzielnicy żydowskiej, gdzie pomagała wszystkim mieszkańcom bez względu na wyznanie. W czasie walk o Warszawę KK utworzyła 54 schroniska dla bezdomnych (uchodźców i pogorzelców) przeznaczone dla 7000 osób oraz 32 jadłodajnie. Potrzebny sprzęt i żywność otrzymywała z magazynów SKSS (Kroll 1977, 59-60; ARG, t. 27, 5-6).

ŻSS-KK a stowarzyszenia

Jeszcze w październiku 1939 r. władze niemieckie wyłączyły Żydów z możliwości korzystania z opieki społecznej prowadzonej przez Zarząd Miejski i SKSS (Szarota 2000, 21). Tym samym KK stała się największą organizacją opieki społecznej dla Żydów, zastępującą w tej roli państwo i samorząd. Coraz więcej mniejszych i większych stowarzyszeń podporządkowywało się zarządowi KK. Wynikało to z kilku przyczyn, z których najważniejsza była finansowa. KK była utrzymywana niemal w całości przez Joint, który był jedyną organizacją żydowską, której konta nie zostały zablokowane i która nadal otrzymywała subwencje z zagranicy. Akces do KK dawał więc dostęp do pieniędzy. Po wspomnianym zarządzeniu Dengla wszystkie stowarzyszenia miały się podporządkować ŻSS-KK. Zakres ich podległości był jednak różny. Niektóre po prostu zostały przez ŻSS-KK wchłonięte (jak Centralny Komitet Pomocy Żydom Warszawy czy Ogólny Komitet Pomocy Uchodźcom z Niemiec), niektóre były autonomiczne („Brijus”, „Zofiówka”), a Centos i TOZ działały całkowicie niezależnie, podporządkowując sobie zresztą mniejsze organizacje. Generalnie ŻSS-KK miała trzy główne działy: opieki nad dzieckiem, czyli głównie Centos, opieki zdrowotnej, czyli głównie TOZ i opieki dla osób dorosłych i rodzin, czyli właściwą ŻSS-KK.

Centralna funkcja ŻSS-KK polegała na: 1) rozdzielaniu dotacji Jointu i darów rzeczowych przysyłanych z zagranicy, 2) organizowaniu zbiórek pieniędzy, odzieży i innych, 3) wspólnej reprezentacji przez władzami niemieckimi, Zarządem Miejskim i organizacjami polskimi, 4) wspólnym (do pewnego stopnia) systemie aprowizacji.

Finansowanie ŻSS-KK

W pierwszym półroczu działalności ŻSS-KK utrzymywał głównie Joint, dzięki subwencjom z centrali w Nowym Jorku i pożyczkom zaciąganym w zamożniejszych miejscowych Żydów. Ponadto Wydział Zbiórki Pieniężnej zbierał datki indywidualne. Wiosną 1940 r. w działalności ŻSS-KK nastąpił głęboki kryzys spowodowany wyczerpaniem zasobów Jointu. ŻSS-KK musiała przestawić finansowanie na zdobywanie środków na miejscu. Z jednej strony wprowadzono opłaty za usługi opieki społecznej: posiłki w kuchniach ludowych i dziecięcych, paczki żywnościowe, naprawy odzieży, pralnie, porady lekarskie, porady prawne, nawet pobyt w niektórych (tzw. wzorowych) punktach dla uchodźców (ARG, t. 27, 348, 366, 390). Z drugiej strony zintensyfikowano zbiórki pieniężne wśród samej społeczności żydowskiej w Warszawie. Pierwszym krokiem było wprowadzenie stałych dobrowolnych składek miesięcznych od indywidualnych donatorów (ARG, t. 27, 399). Następnie przystąpiono do zakładania i centralizowania komitetów domowych, które obarczono m.in. odpowiedzialnością za stałe zbiórki pieniężne i odzieżowe wśród mieszkańców domu, z których część miały przekazywać do ŻSS-KK (ARG, t. 27, XLVII). Ubiegano się również – bez skutku – o udział w podatkach miejskich oraz funduszach SKSS pozostawionych przez polski rząd (Weichert 1962, 135-136, 144-146).

Liczby podopiecznych

W pierwszych miesiącach wojny ŻSS-KK nie prowadziła zasadniczo żadnej ewidencji, udzielając pomocy wszystkim potrzebującym. Dlatego też brak danych na temat liczby podopiecznych. Kartotekę otrzymujących pomoc zaczęto tworzyć dopiero wiosną 1940 r., co było związane z kryzysem finansowym i koniecznością weryfikacji podań o pomoc. 30 czerwca 1940 r. w Centralnej Kartotece znajdowało się 113447 nazwisk (34767 rodzin) – czyli mniej więcej 28% ludności żydowskiej przebywającej w tym czasie w Warszawie. W chwili rozwiązania ŻSS-KK liczba ta wynosiła 132769 osób (42322 rodzin). Kartoteka nie obejmowała jednak wszystkich podopiecznych Centosu i TOZ-u, a tylko tych, którzy korzystali z kuchni dziecięcych. W kartotece znalazły się osoby, które otrzymały jakąkolwiek pomoc od ŻSS-KK, od jednorazowej zapomogi do stałego mieszkania w punkcie dla uchodźców (ARG, t. 27, 405-406, 440).

Struktura ŻSS-KK

W styczniu 1940 r. Lejb Neustadt zrezygnował z funkcji przewodniczącego KK na rzecz Michała Weicherta. W lipcu 1940 r. na czele organizacji stało czterech dyrektorów: Weichert, Emanuel Ringelblum, Pinchas Czerski i Adolf (Abram) Sztolcman (AŻIH, 210/46, 15). W tym czasie, w dojrzałej już strukturze organizacji znajdowały się następujące wydziały:

1) Wydział Personalny (kierownik: Michał Brandstätter) zajmujący się sprawami pracowniczymi.

2) Referat Nadzoru (kierownik: Gamzej Wielikowski) badający skargi na pracowników.

3) Wydział Rejestracyjno-Statystyczny (kierownik: Menachem Linder) prowadzący Centralną Kartotekę korzystających z opieki społecznej, sporządzający sprawozdania, materiały statystyczne i propagandowe.

4) Wydział Kuchen Ludowych (kier. Szyja Braude), nadzorujący akcję dożywiania.

5) Komisja Zakupów (później Wydział Zaopatrywania) (Henryk Rottenberg), zajmująca się aprowizacją placówek i wydziałów ŻSS-KK.

6) Sekcja Opieki nad Uchodźcami i Pogorzelcami (kierownik: Stanisław Benkiel, od stycznia 1940 r. Rafał Buchweitz), prowadząca całość pomocy dla uchodźców, przesiedleńców i innych bezdomnych, w tym schroniska. W ramach Sekcji działał Wydział Ziomkostw i Centralna Komisja Sektora Społecznego Uchodźców (CKSSU), późniejsza Centralna Komisja Uchodźców (CKU).

7) Komisja Pomocy Konstruktywnej (Rafał Buchweitz), udzielająca pożyczek bezprocentowych dla drobnych przedsiębiorców.

8) Sekcja Pracy Społecznej (SPS, kierownik Emanuel Ringelblum), która w marcu 1940 r. wchłonęła wcześniej działające Wydziały Zbiórki Odzieżowej (kier. Lejzor Lipa Bloch) i Zbiórki Pieniężnej (kier. Szloma Starobiński). SPS koordynowała pracę komitetów domowych i innych agend Sektora Społecznego, organizowała zbiórki i pobierała ryczałty pieniężne. W ramach SPS działały m.in. Centralna Komisja Imprezowa, Centralna Komisja Patronatów, Centralna Komisja Lokalowa.

9) Wydział Prawny (kier. Mieczysław Warm), w którym udzielano porad prawnych, pomagano redagować pisma do władz i interweniowano w sprawach o eksmisję.

10) Wydział Pomocy Indywidualnej (kier. dr Frenkiel, Mieczysław Centnerszwer) udzielający pomocy zubożałej inteligencji i elitom religijnym.

11) Biuro Listów Zagranicznych (kier. Johanan Morgensztern), pomagające w kontaktach z krewnymi poza granicami GG.

Biuro CENTOS-u mieściło się przy ul. Fredry 10, TOZ-u – Gęsiej 43. Większość wydziałów właściwej ŻSS-KK miała swoją siedzibę przy ul. Leszno 13, jedynie Sekcja Opieki nad Uchodźcami i Pogorzelcami przy ul. Orlej 6. W gmachu Głównej Biblioteki Judaistycznej przy ul. Tłomackie 3/5 i w nieczynnej Wielkiej Synagodze na Tłomackiem 7 znajdowały się magazyny żywnościowy i odzieżowy Jointu i ŻSS-KK. Wiosną 1940 r. na Tłomackie 3/5 zaczęto przenosić także biura centralnych władz i wydziałów ŻSS-KK (ARG, t. 27, XLV, 7, 16, 27, 331, 379-380, 574, 642, 644, 697-698, 866-868; AŻIH, 211/1068, 1; GFH, Berman Collection, 5947; Turkow 1948, 66-67).

Główne kierunki działalności

Poza pomocą dla dzieci i opieką zdrowotno-sanitarną, realizowaną przez Centos i TOZ, głównymi kierunkami działania ŻSS-KK w pierwszych miesiącach okupacji były dożywianie ludności w kuchniach ludowych oraz zakwaterowanie i pomoc dla przesiedleńców i uchodźców. Pozostałe aktywności: pomoc prawna, odzieżowa, korespondencja z zagranicą, pożyczki, zapomogi, paczki itd. znajdowały się na dalszym planie i też najszybciej były redukowane w momentach kryzysowych.

Kuchnie ludowe powstawały już we wrześniu 1939 r. W następnych miesiącach ich liczba rosła bardzo szybko: były zakładane zarówno przez samą ŻSS-KK, jak i przez grupy zawodowe, partyjne, ziomkostwa i inne. W kwietniu 1940 r. działało 70 kuchni, które wydawały w sumie ponad 60 tys. obiadów dziennie (ARG, t. 27, 673). Kryzys wiosenny doprowadził jednak szybko do znacznej redukcji w tym obszarze. Po przerwie śwątecznej w kwietniu otwarto tylko 34 kuchnie i mniej więcej utrzymano tę liczbę do końca działalności ŻSS-KK, z tym że liczba wydawanych posiłków spadła znacząco – do 14.000 w maju i mimo pewnej poprawy w następnych miesiącach tylko raz przekroczyła 20 tys. (ARG, t. 27, 1010-1011).

Pomoc dla przesiedleńców obejmowała wiele obszarów: zakwaterowanie w punktach, pomoc w znalezieniu mieszkania, zapomogi pieniężne, paczki żywnościowe i odzieżowe, skierowania do kuchni, talony do pralni i kąpielisk, pośrednictwo pracy, zakładanie warsztatów rzemieślniczych i osobnych kuchni. Pomoc rozdzielano przez ziomkostwa, których pod koniec istnienia ŻSS-KK było 62, grupujących 57717 uchodźców ze 102 miejscowości (ARG, t. 27, 1002-1019).

Wiosną 1940 r., w obliczu kryzysu finansowego i niemożności utrzymania opieki społecznej na zadowolającym poziomie, dla ŻSS-KK priorytetem stało się organizowanie samopomocy. Ringelblum stanął wtedy na czele Sekcji Pracy Społecznej, która powołała 8 komitetów dzielnicowych, a ich pracownicy zaczęli tworzenie komitetów domowych w każdym budynku zamieszkałym przez Żydów bądź podporządkowywanie SPS istniejących już komitetów. Towarzyszyła tem szeroka akcja propagandowa, która dała bardzo dobre wyniki. W sierpniu 1940 r. działały już 2062 komitety domowe, a obok nich powstawały spontanicznie inne formy samopomocy: koła pań, koła młodzieży, patronaty. Ten tzw. Sektor Społeczny miał za zadanie z jednej strony bezpośrednią pomoc sąsiedzką dla mieszkańców domu, z drugiej – stał się swoistą administracją ŻSS-KK, poprzez usprawnienie zbierania datków i ustabilizowanie ich wysokości, ujednolicenia działań opieki społecznej oraz kontrolę rozdziału świadczeń między podopiecznymi (Sakowska 1993, 68-70; AŻIH, 211/3, 4; ARG, t. 27, 590).

Wszystkie formy opieki społecznej i samopomocy przetrwały dłużej niż ŻSS-KK. Nadzór nad nimi stał się później przedmiotem rywalizacji innych organizacji i instytucji.

Likwidacja ŻSS-KK

Rozwiązanie ŻSS-KK było bezpośrednio związane z powołaniem Żydowskiej Samopomocy Społecznej w GG. 17 września 1940 r. w Warszawie powstała agenda ŻSS, Żydowski Komitet Opiekuńczy Miejski (ŻKOM), którego zadaniem wynikającym ze statutu było objęcie kontroli nad całością żydowskiej opieki społecznej w Warszawie. Niezależne stowarzyszenia działające w ramach ŻSS-KK musiały przejść pod bezpośredni nadzór ŻKOM. Rozpadła się więc unia stowarzyszeń, jaką stanowiła ŻSS-KK, a ponadto została ona pozbawiona swoich funkcji organizacji centralnej dla Warszawy. Urząd Szefa Dystryktu zażądał zmiany nazwy i z inicjatywy ŻKOM powstała w miejsce ŻSS-KK nowa organizacja: Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej. ŻTOS przejęło po ŻSS-KK opiekę nad osobami dorosłymi i rodzinami, w tym dożywianie dorosłych, pomoc dla przesiedleńców, Sektor Społeczny, a także pomoc odzieżową i konstruktywną (AŻIH, 211/1069, 9, 22, 63; 211/1070, 39-43).