WINER Szlama Ber (1911-1942) pseud. „Szlamek”, „Jakub Grojnowski”
Przed wojną
Szlama Ber Winer urodził się 23 IX 1911 r. w Izbicy Kujawskiej.
Był najmłodszym dzieckiem Icka Wolfa
Winera, rodowitego łodzianina oraz Srency Bajler z Łaskich z Izbicy Kujawskiej.
Jego rodzina była bardzo religijna. Miał rodzeństwo: Chune Kalmana (ur. 19 XI
1906 r., zm. 21 VII 1915 r.), Hanę Fajgę (ur. 17 I 1908 r.) oraz Moszka Josifa
(ur. 4 II 1910 r., zm. 15 I 1942 r.). Przyrodni brat Szlamy, Szymon Hersz
Bajler (ur. 1 VIII 1900 r.), syn zmarłego w 1901 r. Abrama Icka Bajlera,
drugiego męża Srency, po zdobyciu zawodu krawca wyjechał do Włocławka, gdzie w
1927 r. poślubił Fajgę Kurtkę, późniejszą Felę z korespondencji
warszawsko-zamojskiej. We Włocławku Bajlerowie zamieszkali przy ulicy
Królewieckiej. W 1927 r. urodził się im Abram Icek, w 1929 r. Mojsze, a w 1938
r. Rywka (Nowicki 2009: 173, 177; Nowicki 2021: 6-8).
Przed wybuchem II wojny
światowej Winerowie mieszkali lub prowadzili działalność gospodarczą przy ul.
P.O.W. w Izbicy Kujawskiej. Brat Icka Wolfa – Jakub Winer należał do zamożnych
kupców i przedsiębiorców w osadzie. Był właścicielem kilku nieruchomości oraz
członkiem zarządu gminy wyznaniowej, piastował też wiele funkcji społecznych.
To on ściągnął członków swojej łódzkiej rodziny do kujawskiego sztetla. Na
początku lat 30-tych XX w. ojciec Sz. Winera parał się handlem obwoźnym, sprzedawał
mydło i galanterię na okolicznych jarmarkach. Był też współwłaścicielem
pięcioizbowej nieruchomości położonej w Rynku pod numerem 41. Źródła utrzymania
pozyskiwał z braćmi z „handlu wódką i produktami kolonialnymi” oraz wynajmu
pomieszczeń dla 20 osób. Siostra Szlamy, Hana Fajga (Hania) w 1938 r. wyszła za
mąż za Lajba Jakubczaka, kamasznika z Kowala. Młodzi zamieszkali w Kowalu przy
ul. Kopernika 4 (siostra Szlamy nie przeżyła czasów Zagłady; Lajb ocalał z
przymusowych obozów pracy w Wielkopolsce oraz Auschwitz-Birkenau). Sz. Winer
uczęszczał do izbickiego chederu, a następnie został uczniem miejscowej szkoły
powszechnej siedmioklasowej. Ukończył jej trzy oddziały (brat Mojsze ukończył
pięć klas). Około 1929 r. wraz z bratem praktykował w izbickiej pracowni
krawieckiej. Na wiosnę 1939 r. jako poborowy otrzymał kartę mobilizacyjną z
Komendy Rejonu Uzupełnień we Włocławku, ale nie wiadomo czy w czasie wojny
obronnej 1939 r. służył w Wojsku Polskim.
W trakcie wojny
W latach wojny i okupacji, w dobie getta (styczeń 1941 r. –
początek stycznia 1942 r.), przebywał w Izbicy Kujawskiej (Nowicki 2009:
177-179).
W tym okresie parokrotnie udało się Szlamie uniknąć deportacji do
obozów pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce. 6 I 1942 r. wraz z
29-osobową grupą mężczyzn z Izbicy Kujawskiej trafił do ośrodka zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Przydzielono go do
prac na terenie pałacu, gdzie odbywał się proces zagłady oraz do niedalekiego
lasu rzuchowskiego, w którym zakopywano zagazowanych. Został członkiem komanda
leśnego (Waldkommando), grzebał
zwłoki zgładzonych, był świadkiem zagłady Romów z „obozu cygańskiego” w łódzkim
getcie (6-9 i 16 I 1942 r.) oraz Żydów z Łodzi (8-9 i 16-18 I 1942 r.), Kłodawy
(10 i 12 I 1942 r.), Bugaju i Nowin Brdowskich (13 I 1942 r.) oraz Izbicy
Kujawskiej (14-15 I 1942 r.). Oto zapis z jego warszawskiej relacji, który
dotyczy zagłady jego najbliższej rodziny:
Podczas obiadu doszła do
mnie smutna wiadomość, że moi kochani rodzice i mój brat leżą już w grobie. O
pierwszej byliśmy znów przy robocie. Starałem się podejść bliżej do zmarłych,
by po raz ostatni przyjrzeć się moim najbliższym. Oberwałem przy tym zmarzłą
grudą ziemi od dobrodusznego Niemca z fajką, a „Bykowiec” do mnie strzelił. Nie
wiem, czy nie chciał trafić, czy też nie udało mu się, dość, że ocalałem. Nie
zważając na ból, pracowałem bardzo szybko, aby zapomnieć choć na chwilę o
straszliwej stracie. Zostałem sam, osamotniony na świecie jak kołek. Z mojej
rodziny, która liczyła sześćdziesiąt osób, jestem jedynym żyjącym. Przed
wieczorem, gdyśmy grabarzom pomagali zasypywać zmarłych, odstawiłem w pewnym
momencie szpadel i razem z Mechłem Podchlebnikiem po cichu odmówiliśmy kadisz” (ARG t. 13, 107).
Ucieczka z obozu
Sz. Winer uciekł z Kulmhof rankiem 19 I 1942 r. w trakcie przewozu
grabarzy z piwnic pałacu do lasu rzuchowskiego, kiedy to wydostał się przez
okienko autokaru. Tego samego dnia uciekł z ciężarówki Michał (Mechł) Podchlebnik, pochodzący z Koła. Natomiast trzy dni
wcześniej z piwnic pałacu zbiegł Abram Rój z Izbicy Kujawskiej, który – jak relacjonował Winer – dodał mu tylko
odwagi tym czynem. Jeszcze w dniu ucieczki Winer dotarł do getta w Grabowie,
gdzie rabinowi Jakubowi Szulmanowi zdał relację o zabijaniu Żydów i Romów w
Chełmnie. W Grabowie używając fałszywego nazwiska Fajner – a tak wynika z
relacji Lajwego Wołkowicza z Dąbia
(Nowicki, Kuberczyk 2012: 54) –
przebywał kilka dni, a około 21 I 1942 r. spotkał się tam z M. Podchlebnikiem.
Następnie przedostał się do getta w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie spotkał
znajomą z Dąbia, Bajlę Alszuld. Po otrzymaniu zaświadczenia od piotrkowskiej
Rady Żydowskiej na nazwisko Jakub Grojnowski (5 II 1942 r.) oraz po spotkaniu
się z A. Rojem w Koluszkach, na węźle kolejowym, udał się w kierunku Warszawy.
W przekonaniu, że został powołany do ostrzeżenia ogółu Żydów o śmiertelnym
niebezpieczeństwie, wyruszył do największego skupiska żydowskiego na terenie
niemieckiej okupacji, jakim było warszawskie getto. Miał ze sobą specjalny list
od rabina Szulmana z Grabowa, adresowany do „krewnych” z Warszawy. List
potwierdzał zeznania grabarza i był wykorzystywany przez niego w gettach po
drodze, by dać jak największe świadectwo o tragedii Chełmna (Montague 2014:
207-220).
Przybycie do getta warszawskiego
Chory i wyczerpany Winer dotarł do warszawskiego getta około 10 II
1942 r., gdzie przygarnął go Hersz Wasser, sekretarz Archiwum Getta Warszawy. Wasser łączył funkcje w
konspiracji getta z działalnością jawną, bo był sekretarzem Centralnej Komisji
Uchodźców przy Żydowskiej Samopomocy Społecznej, która skupiała delegatów
kilkudziesięciu żydowskich ziomkostw, przymusowych przesiedleńców m.in. z
terenów włączonych do Rzeszy. I zapewne z tego środowiska trafił Winer do Warszawy. Osobą, która spisała w
jidysz relację Winera (ARG t. 13: 90-111) była Bluma, żona Wassera. Relacja
Winera dla konspiratorów z ARG stała się niezbitym dowodem na to, że masowe
niemieckie egzekucje na wschodnich terenach (lato-jesień 1941 r.) nie były
zjawiskiem lokalnym, lecz zapoczątkowały realizację odgórnego planu,
polegającego na doszczętnym zgładzeniu wszystkich Żydów (niem.: Ausrottung). Skróty relacji i materiały
zainspirowane nią natychmiast pojawiły się na łamach konspiracyjnej prasy w
getcie („Der Weker” nr 6 z 23 II 1942; „Undzer Hofnung” nr 1 z 1 III 1942;
„Proletariszer Gedank” z I-II 1942; „Jutrznia” z 21 II 1942 i in.). O „grabarzu
z Chełmna” rozpowiadano w dzielnicy zamkniętej coraz częściej – o jego misji i
osobistych przeżyciach wiedzieli przyszli powstańcy getta (Lubetkin 1999:
55-58; Cukierman 2000: 115, 117). Relacja posłużyła też ludziom z Oneg Szabat do kontaktu z
Polskim Państwem Podziemnym, a po dotarciu do rządu w Londynie poczt
(komendanta głównego AK i delegata) z „aneksami”, opartych na raportach ARG
(m.in. na „Wypadkach
chełmińskich” sporządzonych przez Wassera
– ARG t. 11: 300-304) oraz tzw. drugiego listu Bundu, dokumentów powstałych
m.in. na podstawie zeznania uciekiniera z Kulmhof (Nowicki 2019: 119-120),
stała się dokumentem o znaczeniu międzynarodowym.
Winer w Warszawie prowadził korespondencję, która tylko częściowo
przetrwała czasy wojny (ARG t. 1: 112-135). Karty, listy do niego adresowane
były głównie na adres Dwojry Sztatman (ul. Wołyńska 9/1), przyjaciółki Wasserów
– ze względu na bezpieczeństwo uciekiniera, którego poszukiwała niemiecka
policja. Pocztę wychodzącą podpisywał zdrobnieniem swojego imienia (Szlamek).
Korespondentami, informatorami Winera byli m.in. przyjaciel z chełmińskiej
niedoli Abram Rój oraz bratowa Fela (Fajga) Bajler, która z mężem Szymonem
Herszem i dziećmi znalazła się w Zamościu wskutek wysiedlenia z Włocławka (XII
1939). Od grupy Oneg Szabat miał zapewnione kilka niemałych zapomóg pieniężnych
i niewykluczone, że część z nich była formą zapłaty za udzielony wywiad
Wasserom. Otrzymał też „komorne, na jedzenie” (ARG t. 11: 29-33, 35; Bańkowska
2015: 623).
Wyjazd do Zamościa i śmierć
Co najmniej do drugiej połowy marca 1942 r. nie opuszczał getta w
Warszawie. Następnie, w celu zapewnienia bezpieczeństwa świadkowi, wysłano go
do Zamościa, do Bajlerów. Przed wyjazdem z Warszawy zostawił swoim opiekunom,
Herszowi i Blumie Wasserom, fotografię z dedykacją datowaną na: 18 III 1942 r.
(AŻIH, ARG I 1115c). W zamojskim getcie zamieszkał pod adresem Fajgi: ul. Św.
Piątka 21, w domu należącym przed wojną do Lejba Zycera. Sz. Winer głodował,
chorował, starał się rozpaczliwie o powrót do Warszawy. Z Zamościa prowadził korespondencję – m.in.
poinformował kierownictwo ARG o uruchomionym ośrodku zagłady w Bełżcu. Winer
zginął w Bełżcu około 11 IV 1942 r., o czym poinformował korespondencyjnie
Wassera bratanek zmarłego – Abram Icek Bajler, który był naocznym świadkiem
likwidacji getta. Szlama Winer prawdopodobnie pozostał do końca życia kawalerem
i zmarł bezpotomnie (Nowicki 2009: 165-167, 186-191; Nowicki 2021: 6).
