PODCHLEBNIK Michał (1907 lub 1909-1985)
Przed wojną
Michał Podchlebnik parokrotnie podawał, że urodził się w Kole 16
VI 1907 r. (Pawlicka-Nowak 2014: 89), choć na podstawie przebadanych
metrykaliów najpewniej miało to miejsce w mieście nad Wartą dwa i pół roku
później, bo 23 XII 1909 r./5 I 1910 r. (APPoK; Grzanka 2022: 55). Pochodził z
bardzo licznego klanu Podchlebników, zamieszkującego Koło i okoliczne
miejscowości, w którym bardzo często związki małżeńskie były zawierane między
kuzynostwem. Jego ojcem był kupiec Juda Jakub (Jakub), a matką Szosza (Sosia) z
Widawskich. Dziadek Michała, też Michał Podchlebnik, był na początku XX w.
właścicielem gospodarstwa rolnego w Straszkowie koło Koła (Grzanka 2022: 55).
Michał parał się rymarstwem oraz handlował bydłem na targach w miastach,
osadach i wsiach powiatu kolskiego (Nowicki 2008: 193; Nowicki 2009: 183). Był
wysokim, atletycznej budowy mężczyzną, interesującym się grą w piłkę nożną –
zawodnikiem Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Hapoel” Koło („Echo”)
oraz jazdą na rowerze (Nowicki 2021: 118). Miał rodzeństwo – braci Zalmana i
Mojsze (Motka), urodzonego 30 XII 1917 r., z zawodu szewca oraz siostry: Leę,
Helę, Manię, Bajlę, Sarę i Mincię (Pawlicka-Nowak 2014: 90). Mania wyszła za
mąż za Chaima Wolfa Rabinera. 2 IX 1928 r. Bajla wyszła za mąż za Nutę
Grynblata z Przedcza (USC K). Rodzice M. Podchlebnika oraz siostry Bajla, Sara
i Mincia zginęli w Kulmhof, a siostra Mania z mężem Chaimem Wolfem – w obozie
pracy i koncentracyjnym w Płaszowie (Pawlicka-Nowak 2014: 90).
18 VIII 1935 r. M. Podchlebnik zawarł związek małżeński z Surą
Kajlą (Kejlą) z domu Bornsztejn (ur. 1915 r. w Kole), córką Wolfa Icka i Chany
Marjem z domu Szmidt. M. i K. Podchlebnikowie mieli dwoje dzieci, które
przyszły na świat w Kole. Ich córka Estera Chaja urodziła się 8 IX 1934 r.,
natomiast syn Chenyk – 27 V 1938 r. (USC K).
W trakcie wojny
Na początku października 1940 r. rodzinę M. Podchlebnika wraz z
jego teściami wysiedlono z Koła do wsi Bugaj, gdzie zostało utworzone getto
wiejskie. Tam zajmował się handlem bydłem, natomiast jego teść wytwarzał
wędliny. W getcie wiejskim Bugaj-Nowiny Brdowskie Michał uzyskał pozwolenie na pracę w Kole – w gospodzie znanego
mu z dzieciństwa Niemca Edmunda Halka. U szynkarza w Kole pracował przez pięć
dni w tygodniu, dzięki czemu pozyskał kontakty z tamtejszym Judenratem i stąd
też miał rozeznanie w sytuacji Żydów w kolskim getcie (Pawlicka-Nowak 2014:
93-94).
M. Podchlebnik trafił do ośrodka zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem 3 I 1942 r. (Grzanka 2022: 56) lub 9 I
1942 r. (ARG t. 13: 100; Aaronson 2016: 93). Był w grupie mężczyzn skierowanych z getta w
Bugaju-Nowinach Brdowskich w charakterze robotników przymusowych. W Chełmnie
przydzielony został wpierw do tzw. Hauskommando (komanda domowego), a potem do
grupy więźniów-grabarzy, czyli żydowskich robotników przypisanych do
Waldkommando (komanda leśnego), która w oddalonym od wsi o 4 km lesie
rzuchowskim grzebała zagazowane zwłoki w mogiłach o długości od 60 do około 230
m. Zmuszony do pogrzebania ciał zamordowanych żony Sury Kajli i dzieci Estery
Chany i Chenyka (13 I 1942 r.), które zobaczył w otwartych w drzwiach
samochodu-mobilnej komory gazowej, a wcześniej własnych rodziców, postanowił
tego samego dnia popełnić samobójstwo (Pawlicka-Nowak 2014: 97).
Około 10 II 1942 r. w warszawskim getcie, w ARG, wspominał
Podchlebnika Szlama Winer,
przymusowy więzień-grabarz w lesie rzuchowskim, jego towarzysz z legowisk w
piwnicach pałacu w Chełmnie:
„Po przybyciu do piwnicy wybuchnął wielkim płaczem Michał
Podchlebnik z Bugaju, który stracił żonę, dwoje dzieci i rodziców” (ARG t. 13: 105; RA
vol. 5: 108).
Ucieczka z Chełmna
Odwiedziony od popełnienia samobójstwa M. Podchlebnik uciekł rano
19 I 1942 r. w drodze z piwnic pałacu do lasu, przecinając nożem płachtę w
samochodzie ciężarowym eskortującym grabarzy. Tego dnia, o tej porze uciekł z
Kulmhof Sz. Winer, krawiec z Izbicy Kujawskiej, który w trakcie przewozu
grabarzy z Chełmna do Rzuchowa wydostał się przez okienko drugiego pojazdu, tj.
autokaru (ARG t. 1: 112-135; ARG t. 13: 90-113; RA vol. 5: 87-117). W czerwcu
1945 r. podczas przesłuchania sądowego w Kole Podchlebnik podał informację, że w sprawie ucieczki z Kulmhof
konspirował (umówił się) ze Sz. Winerem (Bednarz 1946: 45; Mówią świadkowie 2004: 117-118; Grzanka 2022: 67). Buntowi temu nie
zaprzeczył Winer, pomimo że w jego warszawskiej relacji z lutego 1942 r. nie
pada nazwisko Żyda z którym postanowił uciec z Kulmhof „za każdą cenę” (ARG t.
13: 109; RA vol. 5: 113).
M. Podchlebnik po dwóch dniach spędzonych w stodole zaszedł do co
najmniej trzech chłopskich gospodarstw, gdzie uzyskał pomoc w postaci ubrania i
posiłku. Początkowo udał się do Krośniewic, a następnie do Grabowa, gdzie
zatrzymał się w domu rodziny żony. W Grabowie spotkał Sz. Winera (21 I 1942 r.) oraz siostrę Manię
oraz jej męża i syna. Na początku lutego 1942 r. przebywał w Gostyninie
(Aaronson 2016: 45, 93, 98) lub w Piotrkowie Trybunalskim, do którego udał się
z ocalałą rodziną i gdzie uzyskał aryjskie papiery i przepustki na dalszą
podróż (Pawlicka-Nowak 2014: 100). W czasie pobytu w Piotrkowie Trybunalskim
przekazał miejscowemu Judenratowi informację o Kulmhof. Do Piotrkowa dotarł również Sz. Winer, ale nie
spotkał się tam z Podchlebnikiem, niemniej napotkanej w tym mieście znajomej z
Dąbia, Bajli Alszuld (Aldszul), opowiedział, że tego samego dnia z Chełmna
uciekł z nim inny Żyd (AIPN GK). Następnie z Piotrkowa Trybunalskiego udał się
Podchlebnik w towarzystwie siostrzeńca do Rzeszowa, ale na dworcu kolejowym w
Tarnowie oboje zostali zatrzymani i doprowadzeni do Gestapo. Siostrzeniec
został zastrzelony, a Podchlebnikowi udało się uciec i przedostać do Rzeszowa,
w którym spotkał siostrę Manię i szwagra. W Rzeszowie pracował jako robotnik
przymusowy na dworcu kolejowym, handlował bydłem, ale w obliczu zbliżającej się
likwidacji tamtejszego getta przedostał się na wieś, gdzie w zamian za
przekazany chłopu dobytek ukrywał się przez jedenaście miesięcy pod aryjskim
nazwiskiem Michał Janke. Zdekonspirował się po wkroczeniu czerwonoarmistów, a
po kilkumiesięcznym pobycie w Lublinie przedostał się do rodzinnego Koła
(Grzanka 2022: 56-57).
Wojenne świadectwa Podchlebnika
Przed ucieczką na teren Generalnego Gubernatorstwa, M. Podchlebnik
zetknął się z wywiadowcą Polskiego Państwa Podziemnego. Tak wynika z raportu na
temat zagłady Żydów w Łodzi i okolicy, sporządzonego w styczniu 1943 r. przez
Tadeusza Sarneckiego ps. „Wajdelota”, konspiratora referatu terenowego Rady
Pomocy Żydom („Żegoty”) w Łodzi. W raporcie znalazła się też informacja o
innym, niewymienionym z nazwiska żydowskim więźniu, z którym z Kulmhof uciekł
Podchlebnik i do którego również dotarł wywiadowca (chodziło o Sz. Winera) (Arczyński, Balcerak: 215).
W zbiorach Oneg Szabat, poza relacją Sz. Winera (ARG t. 13: 105,
107; RA vol. 5: 108, 111), jego personalia pojawiają się jeszcze w dokumentach Uszera Taubego, uciekiniera z Kłodawy
(Nowicki, Kuberczyk 2012: 47, 49; ARG t. 9: 62, 63-64; RA vol. 5: 132, 134) i Lajwego Wołkowicza, uchodźcy z Dąbia
(Nowicki, Kuberczyk 2012: 54; ARG t. 9: 73; RA vol. 5: 138). Wysłany w czerwcu
1942 r. do rządu polskiego w Londynie raport Biura Informacji i Propagandy
Komendy Głównej Armii Krajowej pt. „Masowe egzekucje Żydów w pow. kolskim” z 25
III 1942 r., który m.in. powstał na podstawie raportu ARG pt. „Wypadki
chełmińskie”, do którego źródłem były relacje U. Taubego i Sz. Winera, zawierał
nazwisko chełmińskiego więźnia-przymusowego grabarza Podchlebnika oraz
informacje o stracie w Kulmhof jego bliskich – rodziców, żony i dzieci (Eksterminacja Żydów: 54; W obliczu Zagłady: 403).
Po wojnie
M. Podchlebnik po wojnie i powrocie do rodzinnego Koła (Nowicki
2019: 138), był jednym z kluczowych świadków w polskim śledztwie w sprawie
zbrodni dokonywanych na Żydach w Kulmhof. Uczestniczył w wizji lokalnej w
Chełmnie i lesie rzuchowskim, przeprowadzonej 26 V 1945 r. przez członków
Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce pod przewodnictwem pisarki
Zofii Nałkowskiej. Nałkowska sporządziła z Podchlebnikiem obszerny wywiad,
który wraz z protokołem z przesłuchania świadka z 9 VI 1945 r. (Bednarz 1946:
39-46; Mówią świadkowie 2004:
113-118; Grzanka 2022: 60-68) stał się podstawą do napisania przez nią
opowiadania „Człowiek jest mocny”, które weszło do słynnego zbioru „Medaliony”
(1946 r.) (Nowicki 2021: 117-122). Latem 1945 r. M. Podchlebnik został również
dwukrotnie przesłuchany przez Powiatową Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w
Kole (Grzanka 2022: 69-72). W Kole powrócił do przedwojennego zawodu handlarza
bydłem. Na początku września 1945 r. wyjechał do Niemiec i zarejestrował się w
obozie dla przesiedlonych w Weiden (6 IX 1945 r.), a następnie, po miesiącu, do
obozu w Zeilsheim (dzielnicy Frankfurtu nad Menem). W formularzu rejestracyjnym
podał, że przyczyną wyjazdu z Polski był wzrost nastrojów antysemickich oraz
chęć wyjazdu do brata mieszkającego w Palestynie (Grzanka 2022: 57-58).
Na terenie Niemiec ożenił się z pochodzącą z Będzina Dorą Kurzfeld
(ur. 11 XI 1924 r.), córką Majera i Tauby z domu Fajgelbaum. Dora była
więźniarką Auschwitz-Birkenau (numer obozowy 59684), z zawodu – krawcową. 27
VII 1946 r. w obozie Zeilsheim urodził się ich syn Jakob (Grzanka 2022: 58). W
1949 r. Podchlebnikowie wyemigrowali do Izraela. Podróż odbyła się statkiem „Negba”
z portu w Marsylii we Francji do Hajfy w Izraelu. Z początku zamieszkali w
mieście Riszon le-Cijjon, a
w 1956 r. przeprowadzili się do Bnei Brak (miasta w dystrykcie Tel-Awiw). W
Izraelu urodził się drugi syn Podchlebników – Jon. Michał początkowo pracował w
fabryce słodyczy i czekolady, a później, w Bnei Brak, stał się
współwłaścicielem pralni. W 1978 r. Podchlebnikowie wyprowadzili się do miasta
Ramat Gan, w dystrykcie Tel Awiw (Montague 2014: 341-342; Montague 2023).
M. Podchlebnik był świadkiem w jerozolimskim procesie Adolfa
Eichmanna (sesja nr 65 z 5 VI 1961 r.) oraz bońskim procesie niemieckiej załogi
w Kulmhof (1963 r.). W lipcu 1963 r. złożył w Bnei Brak zeznanie przed dr Olgą
Barniczową z Instytutu Yad Vashem (Pawlicka-Nowak 2014: 89-101). Fragmenty jego
przeżyć w Kulmhof, w literackim opracowaniu Nałkowskiej, znalazły się w
krótkometrażowym filmie fabularnym Andrzeja Brzozowskiego z 1967 r. pt.
„Medaliony”. W rolę Podchlebnika wcielił się aktor Marek Preiss (Żukowski 2016:
231, 235). Sam M. Podchlebnik wystąpił w głośnym filmie „Shoah” (1985 r.) w
reżyserii Claude’a Lanzmanna, w którym wykorzystano materiał nagrany w maju
1979 r. (Lanzmann 1993: 19, 22, 91-92; Lanzmann 2010: 67, 416-417, 418).
Michał Podchlebnik zmarł podczas operacji na serce we wrześniu
1985 r. (Montague 2023).
