Ośrodek zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem (1941-1943, 1944-1945)

Początki działalności obozu

Ośrodek zagłady Kulmhof był pierwszym miejscem natychmiastowej i masowej eksterminacji Żydów, zorganizowanym przez nazistowskie Niemcy na ziemiach polskich wcielonych do Trzeciej Rzeszy. Utworzono go na ziemiach zachodnich, w tzw. Kraju Warty, w niewielkiej wielkopolskiej wsi Chełmno, położonej w centrum wschodniej części nowego niemieckiego okręgu. Za wybraniem lokalizacji przemawiały: bliskość miasta Łodzi, największego skupiska Żydów na ziemiach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, usytuowanie prowincjonalnych gett oraz dogodne połączenia drogowe i kolejowe z pobliskiego miasta powiatowego Koła do dużych miast: Łodzi i Poznania. Ośrodek zagłady zlokalizowano na terenie resztówki nieczynnego majątku ziemskiego, na którą składały się: niszczejący XIX-wieczny, neogotycki pałac Bistramów, szpichlerz oraz park z ogrodami. Działał w dwóch okresach: od XII 1941 r. do IV 1943 r. oraz od III 1944 r. do I 1945 r. (Pawlicka-Nowak 2014: 27-29, 30). Oficjalnie nie posiadał żadnej nazwy. W niemieckiej korespondencji urzędowej określano go jako: SS-Sonderkommando Lange (od XII 1941 r. do III 1942 r., za komendantury Herberta Langego), SS-Sonderkommando Bothmann (od III 1942 r. do I 1945 r., kiedy komendantem był Hans Bothmann) lub SS-Sonderkommando Kulmhof (Grzanka, Grzanka 2020: 84-85). 

Pierwszy komendant SS-Sonderkommando Kulmhof, Herbert Lange, był wcześniej dowódcą akcji eutanazyjnych (T4 – Aktion 4) na terenie Kraju Warty. On i jego załoga składająca się z kilkunastu funkcjonariuszy Sicherheitspolizei (Sipo) oraz grupy trzydziestu członków Schutzpolizei (Schupo), przybyli do Chełmna na jesieni 1941 r. Niemcy zamieszkali w domach prywatnych oraz zajęli budynek urzędu gminy. Zarekwirowali plebanię, gdzie utworzyli komendanturę SS. Kilka domów i budynków w Chełmnie wykorzystali na kuchnię, stołówkę i kantynę. Policjanci zamieszkali w obiektach należących do miejscowej ochotniczej straży pożarnej. Niemcy przejęli też kościół we wsi. Z początku służył im za garaż, później zorganizowali w nim składowisko rzeczy po zgładzonych Żydach.

Proces zagłady w Chełmnie nad Nerem

Na dziedzińcu pałacu Niemcy gwarantowali Żydom zwożonym z likwidowanych gett, że zostaną oni wysłani do pracy, ale wpierw będą musieli przejść dezynfekcję i badania lekarskie. Na pałacowym piętrze znajdowała się wielka sala, urządzona na poczekalnię, gdzie ofiary rozbierały się. Z sali Niemcy kierowali Żydów do piwnic rzekomo celem odwszawienia i przeprowadzenia badań, a następnie, przy użyciu pałek, popędzali schodami do góry, przez długi korytarz, w kierunku rampy, gdzie zmuszali ich do wejścia do podstawionych do niej ciężarówek, które imitowały łazienki z prysznicami, ręcznikami i mydłem. Zagłady dokonywano za pomocą lotnych substancji toksycznych. W kabinie kierowcy ciężarówki było urządzenie z przyciskami, mające za pomocą dwóch rur połączenie do jej tylnego ciężarowego wnętrza. W pierwszych miesiącach w Kulmhof używano do eksterminacji tlenku węgla, dostarczanego w butlach z Berlina. Później zabijano gazem spalinowym. W początkach funkcjonowania ośrodka zagłady znajdowały się dwa mniejsze samochody-ruchome komory gazowe, które pomieścić mogły od 80 do 100 ofiar. Później sprowadzono do Kulmhof samochód większy, którego ciężarowa część mogła pomieścić do 175 ofiar. Zagazowane na dziedzińcu pałacu ciała ofiar wywożono do oddalonego o 4 km od Chełmna lasu rzuchowskiego (zdarzało się, że dopiero na terenie lasu duszono spalinami Żydów). Tam grupa kilkudziesięciu żydowskich więźniów-grabarzy grzebała zwłoki w wykopanych ręcznie mogiłach o długości od 60 do około 230 m. Całą akcją eksterminacyjną w Kulmhof zawiadywali funkcjonariusze z Sipo. Policjanci z Schupo, sformowani w Polizeiwachkommando (komando strażnicze), stanowili w Kulmhof trzy pododdziały: komando pałacu (Schlosskommando lub Hauskommando), komando leśne (Waldkommando) i komando transportowe (Transportkommando). Po ucieczkach więźniów – przymusowych grabarzy w styczniu 1942 r., grupę tę zwiększono do stu dwudziestu funkcjonariuszy. W Kulmhof żydowscy więźniowie dzielili się przeważnie na dwie grupy robotnicze: Hauskommando i Waldkommando (Montague 2014: 85-237).

Współpracownikami SS-Sonderkommando Kulmhof byli polscy więźniowie z poznańskiego Fortu VII. W Kulmhof tworzyli tzw. Hilfsarbeiter. Z początku zajmowali się porządkowaniem wnętrza pałacu i terenów wokół niego. Byli też odpowiedzialni za postawienie tam drewnianego ogrodzenia. Z chwilą uruchomienia ośrodka zagłady polscy więźniowie na terenie lasu rzuchowskiego kopali groby. Zajmowali się też rewizją zagazowanych, martwych ciał. Zdarzało się, że któryś z Polaków, władający językiem niemieckim, przemawiał na terenie pałacu do przybyłych żydowskich transportów. Inny odbierał kosztowności i wydawał pokwitowania. Członkowie Hilfsarbeiter mieli też przełączać mechanizm doprowadzający spaliny do mobilnej komory gazowej w samochodzie oraz zasiadać za kierownicą pojazdu. W Kulmhof przebywali do kwietnia 1943 r., a po wysadzeniu przez Niemców pałacu zostali odesłani do poznańskiego Fortu VII (Litka, Olszewski 2011: 136-150; Pawlicka-Nowak 2014: 71-73).

Żydzi deportowani do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem

Do Kulmhof deportowano Żydów z okolicznych gett: Koła (7-11 XII 1941 r.; proces zagłady rozpoczęto 8 XII), Kowali Pańskich, Czachulca i Dobrej (13-14 XII 1941 r.), Dąbia (17 XII 1941 r.), Kłodawy (10 i 12 I 1942 r.), Bugaja i Nowin Brdowskich (13 I 1942 r.), Izbicy Kujawskiej (14-15 I 1942 r.) oraz Romów i Sinti z tzw. obozu cygańskiego w getcie łódzkim (15-16 XII oraz 29-30 XII 1941 r. oraz 5-9 i 16 I 1942 r. ). Od 16 do 24 I 1942 r., od 26 do 30 I 1942 r. i następnie od 23 II do 3 IV 1942 r. trafiły przez Koło do Kulmhof transporty Żydów z getta łódzkiego. Żydzi przywożeni pociągami z Łodzi ze stacji Radegast, zmuszani byli do przemarszu przez całe miasto Koło z dworca kolejowego do synagogi na Nowym Rynku, gdzie nocowali. Rano przewożono ich ciężarówkami do Kulmhof. Później przywożonych Żydów z dworca kierowano na kolej wąskotorową i załadowywano do wagonów na trasie Koło-Dąbie. Po dotarciu do Powiercia, zmuszano ofiary do pieszego przejścia do nieczynnego młyna we wsi Zawadka. Po spędzeniu tam nocy przewożono je samochodami do Kulmhof. Natomiast Żydzi z okolicznych gett deportowani byli do Kulmhof samochodami ciężarowymi lub autobusami. W początkach 1942 r. zgładzono jeszcze w Kulmhof Żydów z Sompolna (2 II 1942 r.), więźniów z poznańskich obozów pracy przymusowej, czyli chorych z tzw. transportów powrotnych (16 II 1942 r.), z Krośniewic (2 III 1942 r.), Żychlina (3-4 III 1942 r.), Koźminka (12 III 1942 r.) i część ludności żydowskiej Ozorkowa (19 III 1942 r.) (Gorczyca, Lorek b.d.: passim; Montague 2014: 105-237; Pawlicka-Nowak 2014: 29-52).

Na wiosnę 1942 r. zagazowano w Kulmhof mieszkańców gett i więźniów obozów pracy z Kutna (20-26 III 1942 r.), Konina-Czarkowa (9 IV i 19 V 1942 r.), Grabowa (10 IV 1942 r.), Łęczycy (11-12 IV 1942 r.), Lubrańca (13 IV 1942 r.), Brześcia Kujawskiego (14 IV 1942 r.), Piotrkowa Kujawskiego (15 IV 1942 r.), Gostynina (16-17 IV 1942 r.), Sannik (17 IV 1942 r.), Brzezin (18 IV i 19-21 V 1942 r.), Gąbina (16-17 lub 20-21 IV 1942 r.), Aleksandrowa Kujawskiego (21 IV 1942 r.), Osięcin (22 IV 1942 r.), Poddębic (23 IV 1942 r.), Przedcza (24 IV 1942 r.), Piątku (25 IV 1942 r.), Chodcza (27 IV 1942 r.), Ozorkowa (28 IV i 22 V 1942 r.), Włocławka (30 IV-2 V 1942 r.), Łodzi (4-15 V 1942 r.), Służewa (16 V 1942 r.), Pabianic (17-18 V 1942 r.), Złoczewa (27 V 1942 r.), Radziejowa (10-11 VI 1942 r.). Latem unicestwiono żydowskich robotników z obozu pracy w Koninie-Czarkowie (8 VII i 26 IX 1942 r.), z getta wiejskiego w Czachulcu (20-21 VII 1942 r.), z gett w: Warcie (22 VII 1942 r.), Lutomiersku (29 VII 1942 r.), Bolesławcu i Kiełczygłowie (6 VIII 1942 r.), Sulmierzycach i Osjakowie (7 VIII 1942 r.), Lututowie (11 VIII 1942 r.), Bełchatowie (11, 13 i 15 VIII 1942 r.), Praszce (12 VIII 1942 r.), Zelowie (12-13 VIII i 14 IX 1942 r.), Wieluniu (16 i 17 VIII 1942 r. i wcześniej, 19 IV 1942 r.), Pajęcznie (13 VIII 1942 r.), Szadku (14 VIII 1942 r.), obozów pracy na Przedmościu i w Sołtysach, Galewicach, Sokolnikach i Kraszewicach koło Wielunia (14, 18 i 22 VIII 1942 r.), z gett w: Wieruszowie (21-23 VIII 1942 r.), Sieradzu (23-24 VIII 1942 r.), Zduńskiej Woli (25-27 VIII 1942 r.), Łasku (28-29 VIII 1942 r.), Łodzi (1-2 i 7-12 IX 1942 r.) (Gorczyca, Lorek b.d.: passim).

Ucieczki z obozu

W pierwszym etapie funkcjonowania SS-Sonderkommando Kulmhof odnotowano kilka ucieczek przymusowych grabarzy. Pierwszym znanym z imienia i nazwiska uciekinierem z Kulmhof był Abram Rój z Izbicy Kujawskiej. Uciekł z pałacu 16 I 1942 r., przedostawszy się przez niewielkie okienko piwniczne. Trzy dni później (19 I 1942 r.) z drogi do lasu rzuchowskiego zbiegli z autobusu i samochodu ciężarowego Szlama Winer z Izbicy Kujawskiej oraz Michał Podchlebnik z Koła (Nowicki 2009:183-184). Późnym latem 1942 r. uciekli Icchak Justman i Jerachmiel Widawski, którzy trafili do Kulmhof z getta w Sieradzu (Montague 2014: 221-226). Na szczególną uwagę zasługuje historia Szlamy Winera. Po ucieczce z Kulmhof dotarł on m.in. do Grabowa i Piotrkowa Trybunalskiego, a następnie, po zobaczeniu się w Koluszkach z Rojem, udał się do warszawskiego getta, gdzie w Oneg Szabat złożył szczegółową i wstrząsają relację o Kulmhof (ARG t. 13: 90-111). Wkrótce skróty relacji obiegły prasę w getcie, a sporządzone przez Oneg Szabat m.in. na jej podstawie raporty, przedostały się na stronę polskiego podziemia i w formie poczt z „aneksami” opartych na nich, dotarły do rządu RP w Londynie. Winer nie przeżył czasu wojny i okupacji, zginął w ośrodku zagłady w Bełżcu (ARG t. 1: 112-135; ARG t. 11: 300-304; Nowicki 2009: 165-167; Nowicki 2019: 119-120). Przeżyli Rój, Podchlebnik, Justman i Widawski. Podchlebnik to najważniejszy powojenny żydowski świadek pierwszej fazy funkcjonowania Kulmhof. Przesłuchiwał go sędzia Władysław Bendarz, inicjujący w 1945 r. śledztwo w sprawie niemieckiego mordu na Żydach w Chełmnie. Został też bohaterem opowiadania Zofii Nałkowskiej z tomu „Medaliony”. Był świadkiem w jerozolimskim procesie Adolfa Eichmanna (1961 r.) oraz bońskim procesie niemieckiej załogi w Kulmhof (1963 r.) (Nowicki 2021: 117-131). Ślady zbrodniczej działalności SS-Sonderkommando Kulmhof w ARG, to nie tylko relacja Winera, czy jego korespondencja warszawsko-zamojska (ARG t. 1:112-135), ale też zdeponowane tam relacje Uszera Taubego, przesiedleńca z Kłodawy i Lajwego Wołkowicza z Dąbia (ARG t. 9: 57-64, 70-74; Nowicki, Kuberczyk 2012: 37-56). Nie tylko Winer podjął próbę alarmowania świata o ludobójstwie w Chełmnie. Polak Stanisław Kaszyński, przedwojenny sekretarz urzędu gminnego w Chełmnie, współpracownik Polskiego Państwa Podziemnego, zdawał sukcesywnie relacje tajnym organizacjom wojskowym o niemieckiej zbrodniczej działalności w Chełmnie. Próbował też powiadomić placówki dyplomatyczne na Zachodzie, ale został wydany przez polskiego sąsiada i zastrzelony przez Niemców w trakcie próby ucieczki (Litka, Olszewski 2011: 147; Montague 2014: 333-340).

Przerwa w działalności i drugi okres działalności ośrodka zagłady

Transporty Żydów do Kulmhof wstrzymano późnym latem 1942 r. W związku z zagrożeniem epidemiologicznym, wykopano rozkładające się ciała z grobów i spalono je w polowych krematoriach. W marcu 1943 r. zapadła decyzja o likwidacji Kulmhof. 7 IV 1943 r. wysadzono pałac wraz z więźniami oraz dwa krematoria w lesie. Cztery dni później SS-Sonderkommando Kulmhof opuściło wielkopolską wieś. Ponowne uruchomienie ośrodka zagłady Kulmhof nastąpiło na wiosnę 1944 r. w związku z planami likwidacji getta w Łodzi. Zagłady dokonywano na terenie polan lasu rzuchowskiego w dwóch samochodach – komorach gazowych. Pobudowano tam dwa drewniane baraki (oznakowane jako: „Łaźnia” i „Lekarz”) oraz przystosowano teren do przyjmowania transportów z żydowskimi ofiarami z getta w Łodzi. Usprawniono też samochody i wybudowano dwa krematoria. Kolej wąskotorowa z Koła dojeżdżała już bezpośrednio do Chełmna. Żydzi na noc przetrzymani byli w kościele, a następnego dnia rano przewożeni ciężarówkami do lasu rzuchowskiego. W dniach 23, 26, 28, 30 VI oraz 3, 5, 7, 10, 12 i 14 VII 1944 r. zgładzono w Kulmhof Żydów z Łodzi. Proces zagłady przerwano w połowie lipca 1944 r. Na miejscu pozostała jedynie część załogi SS-Sonderkommando Bothmann oraz grupa czterdziestu siedmiu Żydów, więzionych w spichlerzu na terenach pałacowych, wśród których byli rzemieślnicy – głównie krawcy i szewcy. W nocy z 17 na 18 I 1945 r. zarządzono ewakuację obozu. Członkowie SS-Sonderkommando Bothmann rozpoczęli mordowanie więźniów spichlerza. Pozostali w budynku wszczęli bunt i zabili jednego lub dwóch oprawców. Spichlerz z więźniami podpalono. Uratowali się więźniowie – Mieczysław Mordechaj (Mordka) Żurawski i Szymon Srebrnik, którzy po wojnie zaświadczyli o drugiej fazie funkcjonowania ośrodka zagłady Kulmhof. Srebrnik, podobnie jak Podchlebnik, wystąpił w głośnym filmie „Shoah” (1985 r.) w reżyserii Claude’a Lanzmanna (Montague 2014: 239-277; Pawlicka-Nowak 2014: 53-59).

Bilans ofiar Chełmna nad Nerem

Po ośrodku zagłady Kulmhof nie zachowała się żadna ewidencja ofiar, jak i niemal cała dokumentacja wytworzona w czasie jego funkcjonowania w okresach: 1941-1943 i 1944-1945. Wśród ofiar Chełmna byli Żydzi polscy, niemieccy, austriaccy, czescy, francuscy i luksemburscy oraz Romowie i Sinti. Wiele wskazuje na to, że w Kulmhof zgładzono dzieci: czeskie z Lidic i Ležáków i polskie z Zamojszczyzny, polskich wojskowych, duchownych chrześcijańskich, starców i niepełnosprawnych z domów opieki (np. z Włocławka) oraz jeńców-żołnierzy radzieckich. Według najnowszych badań szacuje się, że zginęło w nim około 200 tysięcy osób.