RÓJ Abram (1916-1975)

Życiorys

Abram Rój urodził się 8 I 1916 r. w Zbijewie (lub Zbijewku) pod Przedczem na Kujawach (niektóre źródła podają, że urodził się w Przedczu). Był synem Icka Majera i Sury (Sary) z Rafałowiczów. Miał braci o imieniu Szlama Miszel (ur. 25 III 1906 r. w Zbijewku, zm. 15 XII 1908 r.) i Majlech (ur. 17 III 1912 r. w Zbijewku) oraz pięć sióstr: Dorę (Dwojrę) (ur. 10 V 1899 r. w Śmielniku), Małkę-Mariem (ur. 14 VII 1903 r. w Zbijewku), Ittę Ruchel (Rojzę) (ur. około 1906 r.), Krussę (ur. 2 IX 1911 r. w Zbijewku) i Kunegundę (Gundzię) (ur. 1912 r.). W 1909 r. urodziło się jeszcze Rojom dziecko płci żeńskiej, ale martwe. Gundzia, równolatka Majlecha, musiała umrzeć w wieku dziecięcym (około 1920 r.). Icek Majer, ojciec Abrama, pomagał m.in. chrześcijańskim właścicielom ziemskim prowadzić ich majątki. Przed ślubem z Sarą Rafałowicz, który odbył się 31 V 1897 r. w Izbicy Kujawskiej, zamieszkiwał w Babiaku lub jego okolicach. Od około 1899 r. Icek Majer prowadził nadzór nad pracami w folwarku Śmielnik pod Izbicą Kujawską, który należał do rodziny Auerbachów, krewnych jego żony Sary. Od około 1903 r. Rojowie przebywali w Zbijewku, gdzie w Zbijewie w majątku należącym do Kazimierza Jerzmanowskiego (zm. 1916 r.) Icek Majer znalazł zatrudnienie. W 1917 r. głowa rodziny Icek Majer należał do III klasy podatników opłacających składkę bóżniczną (podatek gminny) na rzecz gminy wyznaniowej żydowskiej w Izbicy Kujawskiej i zamieszkiwał z rodziną na terenie folwarku w Cieplinach. We wspomnianym roku miał wnieść do kasy gminnej 20 marek polskich. Wedle spisu gminnego z 1921 r., rodzina Rojów liczyła ogółem dziesięć osób. Według listy wyborców do senatu RP z 1930 r., Rojowie zamieszkiwali nieruchomość przy ulicy Kościelnej w Izbicy Kujawskiej, którą zasiedlali od około 1927 r. do maja 1937 r. wskutek umowy z rodziną Wychockich, na prawach zastawu, jako formę zabezpieczenia wierzytelności. Do wybuchu II wojny światowej Rojowie (Icek Majer zmarł w 1934 r.) przebywali w Izbicy Kujawskiej (USC Wypisy; APPoK, AgIK, sygn. 952; Nowicki 2008: 186-190).

A. Rój jako dziecko uczęszczał do chederu, a po ukończeniu nauki w szkole powszechnej w Izbicy Kujawskiej, terminował od grudnia 1929 r. jako uczeń krawiecki. W zakładzie krawieckim w osadzie pracował w latach 1936-1938. W sierpniu 1938 r. otrzymał mobilizację do wojska, a w marcu 1939 r. został wcielony do 69. pułku piechoty w Gnieźnie. Był żołnierzem września 1939 r. i walczył w bitwie nad Bzurą, a następnie dostał się do niemieckiej niewoli. Od września 1939 r. do marca 1940 r. wraz z polskimi żołnierzami wojny obronnej przebywał w obozie jenieckim na terenie Trzeciej Rzeszy (Stalag XI A Altengrabow). Wrócił do Izbicy Kujawskiej, gdzie parał się krawiectwem (Roy 2010-2011; Montague 2014: 156).

9 I 1942 r. został deportowany z grupą mężczyzn z getta w Izbicy Kujawskiej oraz więźniów z wiejskiego getta w Bugaju do ośrodka zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Przydzielono go do grupy więźniów z komanda leśnego (Waldkommando), która w lesie rzuchowskim, oddalonym 4 km od pałacu i ogrodów w Chełmnie, gdzie w ciężarówkach – ruchomych komorach uśmiercano Żydów i Romów z Kraju Warty, pracowała przy grzebaniu zagazowanych zwłok. W nocy 16 I 1942 r. dokonał spektakularnej ucieczki z pałacu. Około godziny 22.00 przebywał w kuchni, umiejscowionej w jego piwnicach. Strażnicy zamknęli go tam wraz z innymi żydowskimi więźniami i rozkazali wszystkim wbić się na haki zwisające z sufitu. Ten kto nie wykonałby rozkazu do ich powrotu miał zostać zastrzelony. A. Rój wykorzystał nadarzającą się okazję i przez niewielkie okienko w ścianie wyczołgał się na zewnątrz i pobiegł do lasu (Nowicki 2008: 192-194; Montague 2014: 207-208).

Szlama Winer, przymusowy grabarz i późniejszy uciekinier z Kulmhof, który trafił do ośrodka zagłady 6 I 1942 r., relacjonował o tym wydarzeniu w getcie warszawskim przed Herszem i Blumą Wasserami, współpracownikami Emanuela Ringelbluma w Archiwum Getta Warszawy:

„W sobotę, 17 stycznia, przed odejściem do robot odmówiliśmy modlitwę-spowiedź przedśmiertną. Tego dnia pogrzebaliśmy siedem szczelnie wypełnionych aut z łódzkimi ofiarami. Po obiedzie przybyło pięciu esesmanów-oficerów, którzy przyglądali się temu procederowi. O piątej przed zakończeniem roboty nadjechał samochód osobowy z rozkazem, by zastrzelić szesnastu ludzi. Przypuszczaliśmy, że była to kara za ucieczkę Abrama Roja (uciekł w piątek o dziesiątej wieczorem). Wybrano szesnastu ludzi, kazano im ułożyć się warstwami po ośmiu twarzą do zwłok i z karabinów maszynowych przestrzelono głowy” (ARG t. 13: 108).

Odwaga i determinacja, jakimi wykazał się w pałacu A. Rój, dodały pewności Sz. Winerowi oraz Michałowi Podchlebnikowi, którzy trzy dni później uciekli rankiem z pojazdów dowożących grabarzy z pałacu do lasu rzuchowskiego. Sz. Winer relacjonował:

„[...] Po południu pogrzebaliśmy dalsze cztery transporty. Tego dnia nikogo z nas nie zabito. Po modłach wieczornych i >>Kadiszu<< postanowiliśmy uciekać za wszelką cenę. [...] Nad ranem usiłowałem wyrwać cegłę; tak silnie podziałał na mnie przykład Roja, który uciekł przez okienko piwniczne” (ARG t. 13: 109).

A. Rój z lasu przedostał się na wieś, gdzie ukrył się chłopskiej stodole, a następnie udał się do miasta, prawdopodobnie Koła, gdzie zobaczył na słupach listy gończe, jakie gestapo w Inowrocławiu wystosowało za nim oraz dwoma Żydami z getta łódzkiego (nie wiadomo jednak, czy przebywali oni z Rojem w Kulmhof i czy stamtąd uciekli) – Milnakiem Meyerem i Abrahamem Tauberem (Klein 2009: 392; Montague 2010-2012; Roy 2010-2011). Następnie prawdopodobnie udał się do Grabowa, gdzie 19 I 1942 r. dotarł Sz. Winer, a dwa dni później M. Podchlebnik. Nie wiadomo jednak, czy spotkał się tam z Winerem, bowiem 21 I 1942 r. zdążył on już opuścić Grabów, a Rój przebywał już w Krośniewicach. O jego tam pobycie zaświadczyła Róża Kapłan (21 I 1942 r.), która z Krośniewic wysłała pocztówkę swojemu mężowi, przebywającemu w warszawskim getcie, informującą go, że rozmawiała z uciekinierem z Kulmhof (ARG t. 1: 35, 36).

Z dostępnych informacji wynika, że A. Rój spotkał się z Sz. Winerem prawdopodobnie w Koluszkach i że następnie z nieznanych powodów postanowili się oboje rozłączyć. Około 10 II 1942 r. Sz. Winer udał się do Warszawy, a A. Rój do Wierzbnika (Starachowic). Jeszcze pod koniec lutego 1942 r. Sz. Winer w warszawskim getcie otrzymał przesyłkę (datowaną na 17 II 1942). Dotarła ona z getta w Koluszkach od Izraela Szlamowicza (ul. 11 Listopada 60) i zawierała parę cennych informacji o A. Roju:

Pocztówkę Pana żeśmy otrzymali i donoszę, że marynarkę sprzedał kolega Pana i pieniądze on wziął i powiedział, że prześle je panu.

Nadszedł list od bratowej Pana ze Zamościa, w którym prosi, żeby Pan do Niej przyjechał, a drzwi stoją dla Pana otworem.

List ten ma kolega Pański i my żeśmy go czytali. Kolega Pański wyjechał przed tygodniem do Wierzbnika.

P.S. Jak Pan będzie na miejscu, tz. w Zamościu, proszę napisać do nas” (ARG t. 1: 116-117).

Z Wierzbnika (Starachowic) A. Rój wysłał do Warszawy Sz. Winerowi kartę pocztową (oficjalnie sygnowaną przez Helenę Auerbach z ul. Kolejowej 71), z treści której dowiadujemy się m.in. o smutku, wywołanym rozstaniem z przyjacielem w drodze:

Kohany Slamku mogę ci na pisać, ze się obecnie znajduje u helci, jestem zdrów, czego ci zyczę z całego serca kohany Slamku mogę ci napisać, ze odczymałem od twojej szwagrowej list z Zamościa, ona ci pisała, zebys koniecznie przyjehał, ona bendzie dla ciebie matka, tak mi pisała, się bardzo martwi o tobie, by chciała koniecznie być z tobą, kohany Slamku, również oczymałem poctówke od P. Herber i z grabowa. Jesce są namiescu, ukłony odnich, kohany Slamku bardzo załuję ze się z tobą rozłączyłem, jestem u Helci, jest mi bardzo źle, Helci jest bardzo żle, ona mi nics niemoże pomuc, jest mi gozej niz w Koluszkach, mozesz sobie wyobrazić, co ja przezywam, juz nie mam pieniedzy, niewiem, co będzie, jak poczoć, lepiej bym tego nie dozył może jakbym.

A. Rój w Starachowicach przebywał dwa i pół roku. Był przymusowym robotnikiem w obozie pracy dla Żydów, należącym do koncernu Hasag. Chorował na tyfus. 30 VII 1944 r. z grupą żydowskich więźniów trafił do Auschwitz-Birkenau. Nie jest znane, jak długo przebywał w obozie i w jakich okolicznościach udało się mu stamtąd uciec. Najprawdopodobniej miało to miejsce podczas tzw. marszu śmierci w styczniu 1945 r., w trakcie ewakuacji obozu. Pod koniec okupacji ukrywał się przez parę dni na terenie wiejskim, w chłopskiej stodole. Odnaleźli go w niej żołnierze radzieccy, którzy nakazali gospodarzom zadbać o ocalałego pod groźbą śmierci. Kilkanaście dni później, powracający czerwonoarmiści zaszli do kryjówki, gdzie tym razem znajdował się w znacznie lepszej kondycji (Montague 2014: 218).

Po wojnie

Po ocaleniu z Auschwitz-Birkenau przybył do rodzinnej Izbicy Kujawskiej, gdzie 3 VII 1945 r. zarejestrował się w urzędzie gminnym (Nowicki 2019: 179-180). Wszyscy jego bliscy zginęli w Kulmhof. W osadzie spotkał Taubę Ruchlę Pakin z Frajlichów (ur. 2 I 1919 r. w Izbicy Kujawskiej), która ocalała m.in. z łódzkiego getta. W Izbicy Kujawskiej nie zatrzymali się długo ze względu na panujący wśród ocalałych z Zagłady strach, wywołany m.in. akcjami zbrojnymi i rabunkowymi oddziału podziemia antykomunistycznego, którym dowodził Jerzy Gadzinowski „Szary”. Informacja o zabiciu przez Polaków ich żydowskiego przyjaciela, wywarła decydujący wpływ na podjęcie przez oboje decyzji, aby na zawsze opuścić miasteczko. W sierpniu 1945 r. udali się do Berlina z fałszywymi dokumentami tożsamości, podając miasto Wrocław, jako miejsce swojego urodzenia. 26 X 1945 r. wzięli w Berlinie ślub. Przez około sześć lat A. Rój był wspólnikiem w berlińskim kasynie.

Następnie Rojowie opuścili Berlin Zachodni i udali się w podróż morską do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Do Nowego Jorku dopłynęli 11 VII 1951 r. Osiedlili się w Hartford, w stanie Connecticut. A. Rój podjął zarobkowanie w branży krawieckiej, a wieczorami uczęszczał na kurs nauki języka angielskiego. W końcu otworzył niewielki zakład krawiecki oraz pralnię chemiczną. Pisał wiersze i malował olejne obrazy. Nie był religijny, a jednak doskonale orientował się w sprawach religii oraz literatury w języku jidysz. Jego żona Tauba znalazła zatrudnienie w fabryce tasiemek. W 1955 r. urodziła się im córka Sara. Dziewięć lat później Rojowie kupili dom na przedmieściach West Hartford. Ich nowe miejsce na ziemi było tolerancyjne i otwarte dla wszystkich bez względu na pochodzenie i wyznanie. A. Rój miał problemy zdrowotne z sercem, nerkami i płucami. Zmarł 9 VI 1975 r. w wyniku kolejnego zawału serca. Nie pozostawił po sobie żadnych relacji i pamiętników dotyczących jego przeżyć wojennych i okupacyjnych (Nowicki 2008: 197-200; Montague 2014: 342-343).

5 VII 2011 r. w lesie rzuchowskim – cmentarzysku ofiar Kulmhof, wchodzącym w skład terenów należących do Muzeum byłego Niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, odsłonięto na ścianie istniejącego od 1991 r. lapidarium tablice upamiętniające Abrama Roja – pierwszego znanego z imienia i nazwiska uciekiniera z Kulmhof. Tablice ufundowała jego córka Sara Roy z mężem i ich córkami (Stańczyk, Nowicki 2011: 12).