TAUBE Uszer Szyje (1914-?)
Przed wojną
Uszer Szyje Taube urodził się 15 I 1914 r. w Kłodawie. Był synem
kupca i piekarza Moszka Arona Taubego (ur. 1885 r.) oraz Cypry Łaji z domu
Lisek (ur. 1882 r.). Zamieszkiwał w tym mieście przy ul. Warszawskiej 4.
Piekarska rodzina Taube posiadała uprawnienia do wypieku macy dla gminy
żydowskiej wyznaniowej w Kłodawie. Uszer miał starszych braci – Szymona Josefa Taubego (ur. 1910 r.) i Simche Binema Taubego (ur. 1912 r.),
który w ocalałych dokumentach z ARG występuje pod drugim imieniem (Nowicki
2010: 126). Do kręgu rodzinno-towarzyskiego kłodawskiego klanu Taube należeli
m.in. Tabaczyńscy, Rachwalscy, Szczecińscy, Rezykowie – z Kłodawy i Koła
(Nowicki 2010: 122, 124, 126; Gańczyk 2012: 110-111). W 1935 lub 1936 r. Uszer
Taube był w delegacji osób odprowadzających na kłodawski dworzec kolejowy
Hankę, siostrę Gołdy (Guci) Tabaczyńskiej, która od około 1930 r. mieszkała w Palestynie. Wydarzenie to
dokumentuje zdjęcie z kolekcji Giny Shrut, kuzynki Guci (Nowicki 2019:
188-190).
W roku wybuchu II wojny światowej Uszer ożenił się z Balcią
(właśc. Bajlą Rywką) z Natanowiczów (ur. 3 XI 1916 r. w Kłodawie), córką Majera
Natanowicza, kupca zbożowego pochodzącego ze Słupcy i mieszkającego do około
1913 r. w Warszawie oraz Dwojry z Grinfeldów z Kłodawy. Niewiele wiadomo o jej
dzieciństwie i młodości. W 1926 r. dziesięcioletnia Bajla Rywka złożyła podpis
(„Natanowiczówna. Balcia”) pod „Deklaracją Podziwu i Przyjaźni dla Stanów
Zjednoczonych” z okazji stu pięćdziesięciolecia istnienia tego państwa. Była
wtedy uczennicą klasy III b powszechnej siedmioklasowej szkoły w Kłodawie,
wychowanką Marii Rogowskiej (Polska1926).
W czasie wojny
W czasie wojny Uszer z żoną zamieszkiwał przy Tirpitz-Straβe 8
(dawniej: ul. Kościelna). 2 I 1940 r. urodziła się w Kłodawie córka Uszera i
Balci – Ester Gitel (Edzia, Edziunia). Około 1941 r. U. Taube został
pracownikiem biura Judenratu (w dokumentach wytworzonych przez Niemców pod
nazwą: Jüdische Kultur Gemainde Angelegenheiten Tonningen) (APPoK). Pracując w
nim, miał dostęp do dokumentów – np. listu przysłanego do Kłodawy przez Icchaka Łaskiego, przewodniczącego
Judenratu w Zagórowie, z którego treści kłodawianie dowiedzieli się o zagładzie
żydowskiego Zagórowa w
masowych egzekucjach w lasach pod Kazimierzem Biskupim (Nowicki, Kuberczyk
2012: 41-42; ARG t. 9: 58; RA vol. 5: 128-129).
Uszer z żoną Balcią i córką Edziunią w przededniu akcji
likwidacyjnej getta (9 I 1942 r.) opuścili Kłodawę w grupie liczącej około
czterdziestu Żydów i udali się do Krośniewic, gdzie zatrzymali się u
spokrewnionej z nimi Róży Kapłan
(wspominała o nich w korespondencji do swojego brata Dawida Lewiego lub Lewina
i jego żony Heli, krewnej Uszera), a
następnie stamtąd, przy pomocy polskiego przewodnika, używającego pseudonimu
„Krysia”, do Warszawy – do getta. W Warszawie Taubowie zatrzymali się u D. i H.
Lewich (Lewinów). W żydowskiej dzielnicy zamkniętej U. Taube prawdopodobnie
nawiązał kontakt z mężem Róży – bundowcem Szmuelem
Kapłanem, działaczem społecznym i Centralnej Komisji Uchodźców, delegatem
ziomkostwa kaliskiego – a ten skontaktował go z Herszem Wasserem, sekretarzem ARG (Ferenc 2021: 327). U. Taube
dotarł do warszawskiego getta w pierwszych dniach lutego – jeszcze przed
przybyciem tam Szlamy Winera,
uciekiniera z Kulmhof, pochodzącego z Izbicy Kujawskiej (ten przedostał się do
Warszawy około 10 II 1942 r.). Po dotarciu na miejsce, dzięki koneksjom
rodzinnym, musiał od razu skontaktować się z bundowcami i kierownictwem ARG,
ponieważ już 8 II 1942 r. w bundowskim prasowym tytule konspiracyjnym „Der
Weker” ukazała się notka o ośrodku zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, napisana w oparciu o jego zeznania.
Około 17 II 1942 r. w gazecie Poalej Syjon-Lewicy „Proletariszer Gedank”
pojawiła się informacja na temat ruchomych komór gazowych stosowanych w
Kulmhof, która została zaczerpnięta z relacji U. Taubego (Ferenc 2021:
331-338).
Relacja Taubego dla ARG
W „Protokole o wydarzeniach w powiecie Koło”, dokumencie spisanym
przez U. Taubego w rękopisie (lub w odpisie sporządzonym przez kopistę z ARG),
przy pomocy H. Wassera (z jego powojenną notą), w języku jidysz, na sześciu
kartkach luksusowego zeszytu w linię, autor zawarł informacje m.in. o
zgładzeniu Żydów w powiecie konińskim (getta w Zagórowie), badaniach lekarskich
i wszczęciu podatku deportacyjnego, początku likwidacji gett i wywózek Żydów z
Koła i pozostałych miasteczek powiatu kolskiego do Kulmhof, posłańcach-zwiadowcach
żydowskich (Guci Tabaczyńskiej) i polskich (chłopach) w okolicę Koła i Chełmna
nad Nerem. W relacji nie zabrakło wieści o przebiegu ucieczek zbiegów z tego
ośrodka zagłady (choć bardzo nieprecyzyjnie zostało to podane) – Abrama Roja, Szlamy Winera i Michała Podchlebnika (Nowicki, Kuberczyk 2012: 40-49;
ARG t. 9: 57-64; RA vol. 5: 128-134). To na podstawie relacji U.
Taubego, ale i zeznań Sz. Winera oraz Lajwego Wołkowicza, uciekiniera z Dąbia, H. Wasser napisał raport ARG pt. „Wypadki
chełmińskie” (ARG t. 11:
300-304; RA vol. 5: 140). W oparciu o dokumenty trójki przybyszów z
Kraju Warty do Warszawy powstał też niemieckojęzyczny raport ARG pt. „Die
Vorfälle in Kulmhof” (ARG t. 13: 114-121) .
Dla konspiratorów z Oneg Szabat, U. Taube – wskutek
korespondencji listownej z braćmi Binemem i Szymonem Josefem – rejestrował też
sytuację Żydów-robotników w obozach pracy przymusowej w Kraju Warty i miastach
Trzeciej Rzeszy. Korespondencję od nich otrzymywał z „obozu leśnego” Broniewice
(Waldlager Britz) w Brandenburgii i Lauty (Lautawerk Süd – Lager I) na Łużycach
Dolnych (ARG t. 1: 232-257; ARG t. 24: 512). Podobnie było z Felą Rybską,
kolejną informatorką Uszera oraz krewną braci Taube, zamieszkującą Krośniewice,
która w czerwcu 1942 r. przebywała w obozie pracy przymusowej w Broniewicach
(Gemeinschaftslager Bronwitz) i stamtąd wysłała do Warszawy pocztówkę, która
przetrwała wojnę (ARG t. 1: 234-235). Listy, karty, które do niego dochodziły
były napisane w języku jidysz w transkrypcji łacińskiej (od Binema i Szymona
Josefa) oraz po polsku (od Feli). Sam pisał i wysyłał listy oraz karty z getta
i spoza jego granic, które się jednak nie zachowały. Niewykluczone, że pisane
one były w języku jidysz (przy użyciu alfabetu łacińskiego) i polskim, zgodnie
z sugestią brata Szymona Josefa przebywającego na przymusowych robotach w
Laucie (ARG t. 1: 252, 254).
W getcie warszawskim U. Taube z żoną i dzieckiem mieszkali przy
ul. Nowolipie 15/30, a później – w trakcie pierwszej akcji likwidacyjnej,
podczas której Żydów z getta Niemcy deportowali do ośrodka zagłady w Treblince
(22 VII – 21 IX 1942 r.) – przy ul. Franciszkańskiej 21/109 w szopie dla
szczotkarzy. Ich córka Edzia (Edziunia) prawdopodobnie zginęła podczas wielkiej
akcji (ARG t. 1: 254, 255). W Warszawie Taubowie utrzymywali m.in. kontakt z
Icchakiem Kryszkiem (ur. 1909 r., mieszkającym przed wojną w Kłodawie pod
adresem: Rynek 20, synem Abrama, nauczyciela z Łodzi), Libcią Pinczewską (ur.
1914 r., rówieśniczką Uszera, córką Henocha i Rywki z domu Kibel; jej siostra
Mariem mieszkała z rodzicami przed wojną przy ul. Warszawska 4, w tym samym
domu co Taubowie), Fuelem Judą Herszkowiczem (ur. 1903 r., żonatym z Gitel z
Brandów, syn – Cwi, ur. 1936 r.; przed wybuchem wojny zamieszkałym przy ul.
Piłsudskiego 14/ Rynek 9 oraz prowadzącym pod tym adresem olejarnię) (ARG t. 1:
244, 246, 252, 253, 255, 257; Gańczyk, Kłodawscy).
Nieznane pozostają okoliczności śmierci U. Taubego oraz jego żony Balci.
