Wołkowicz Lajwe (Lewi) (1902-?)

Przed wojną

Urodził się 5 XI 1902 r. w Dąbiu i był dzieckiem kupca Chaima Wołkowicza i Rojzy z domu Kaliskiej. Jego ojciec był kupcem, stałym mieszkańcem Poddębic, prowadzącym firmę w Dąbiu. Lajwe miał liczne rodzeństwo – siostry Rywkę (ur. 23 VI 1891 r. w Dąbiu), Frymet (ur. 24 IV 1895 r. w Dąbiu), Łaję (ur. 11 VII 1898 r. w Dąbiu) i Marjem (ur. 13 IV 1901 r. w Dąbiu) oraz braci Jakoba Wolfa (ur. 5 I 1893 r. w Dąbiu), Josefa (ur. 27 V 1906 r. w Dąbiu; zm. 30 IV 1907 r. w Dąbiu) i Jojnego (ur. 1 II 1908 r. w Dąbiu). Siostry Lajwego po zamążpójściu najprawdopodobniej wyjechały z Dąbia. 30 V 1922 r. Rywka Wołkowiczówna zawarła związek małżeński z Moszkiem Chaimem Klejnem, dwudziestopięcioletnim synem Abrama Joska Klejna i Fajgi ze Szlamowiczów, stałym mieszkańcem Łęczycy. 19 II 1926 r. Frymet wyszła za mąż za dwudziestosiedmioletniego kupca, Jakowa Michelsona z Koła, syna Izraela Icka i Blimy z Brukszteinów. 13 I 1935 r. odbył się ślub religijny Łaji Wołkowicz z Dawidem Nojechem Blumem, trzydziestodziewięcioletnim kawalerem, stałym mieszkańcem Szadka, synem Abrama Szlamy i Bajli z Wołkowiczów. Najstarszy z braci Lajwego, Jakob Wolf Wołkowicz (często używający tylko drugiego imienia), ożenił się z Traną z Góralników. W lipcu 1924 r. urodził się ich syn Chaskiel (APPoK; USC D).

Niewiele wiadomo o życiu Lajwego w Dąbiu do momentu wybuchu II wojny światowej i gettoizacji. W 1918 r. rodzina jego ojca liczyła dziewięć osób. W okresie międzywojennym Lajwe oraz jego bracia Jakob Wolf (Wolf) i Jojne Wołkowicz byli w Dąbiu działaczami syjonistycznymi. Przez lata funkcjonowali w strukturach organizacyjnych Żydowskiej Biblioteki i Czytelni Społecznej, istniejącej od czasów I wojny światowej, a od 1928 r. działającej pod tą nazwą. W 1926 r. zalegalizowano żydowską bibliotekę w urzędzie starostwa w Kole i nadano jej statut. W 1927 r. otworzono przy niej czytelnię (Nowicki 2023).

W trakcie wojny

Gdy wybuchła II wojna światowa L. Wołkowicz przebywał na terenie Dąbia. Jako specjalny posłaniec dąbskiego Judenratu do powiatowego Koła (do tej misji zgłosił się na ochotnika), był świadkiem wysiedlenia Żydów z tego miasta, a potem transportów Romów z łódzkiego getta, zmierzających przez Grabów do ośrodka zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Następnie uciekł z Dąbia do Grabowa, a później przez getto w Łowiczu, przedostał się do getta w Warszawie. Około 26 II 1942 r. prawdopodobnie Hersz Wasser, sekretarz ARG, przeprowadził z L. Wołkowiczem wywiad, któremu nadał tytuł „Dąbie” (do dziś w zbiorach ARG zachowały się dwa odpisy w rękopisie tego dokumentu). Autor w relacji opisuje sytuację Żydów w Dąbiu od września 1939 r. do grudnia 1941 r., czyli do momentu rozpoczęcia przez Niemców procesu likwidacji getta i jego stamtąd ucieczki (14 XII 1941 r.) oraz wywózki żydowskich mieszkańców z remizy strażackiej i kościoła rzymskokatolickiego do Kulmhof (co ostatecznie miało miejsce 18 i 19 XII 1941 r.). Są też tam informacje o początku wojny i okupacji w Dąbiu, w tym o stosowaniu wobec Żydów szykan, organizacji getta, likwidacji skupisk żydowskich w powiecie kolskim i wywózkach Żydów na zagładę do Kulmhof. Relacja zawiera w swej treści wieści o zbiegach z tego ośrodka zagłady – Abramie Roju, Szlamie Winerze (w tym dokumencie pojawia się jako Fajner) i Michale Podchlebniku oraz o posłańcach dąbskiego Judenratu w okolice Kulmhof, w tym o chrześcijaninie Brunonie Blachowskim – komorniku z Koła, znajomym L. Wołkowicza. Pojawia się też na jej kartach skład osobowy dąbskiego Judenratu (Nowicki, Kuberczyk 2012: 50-55; ARG t. 9: 70-74; RA vol. 5: 135-139).

Wyjazd do getta warszawskiego

L. Wołkowicz w drodze do warszawskiego getta został zatrzymany w Łowiczu i umieszczony w tamtejszym więzieniu. Prawdopodobnie złapano go, gdy próbował przekroczyć granicę Kraju Warty z Generalnym Gubernatorstwem. Nie liczył, że ocaleje i dzień po aresztowaniu napisał i wysłał z Łowicza do Warszawy kartę pocztową (21 II 1942 r.), której adresatką była Hinda Strykowska, która przebywała pod adresem: ul. Nowolipie 47 m. 95. Hinda prawdopodobnie była krewną Lejba Strykowskiego, członka dąbskiego Judenratu, który pojawia się w relacji Lajwego. W treści listu, który adresatka otrzymała po 24 II 1942 r., jego nadawca utyskiwał na postawę Marka, przewodnika, który przeprowadzał Żydów z Kraju Warty do warszawskiego getta. Nieznany z nazwiska lub występujący pod pseudonimem Marek, którego Lajwe oskarżył o denuncjację, w połowie lutego 1942 r. podjął próbę przeprowadzenia przez granicę Chamka Opatowskiego, prawdopodobnie syna Lili Opatowskiej z Żychlina (ARG t. 1: 57-65). Kontakty z „doktorem Markiem” mieli też kłodawianie – Uszer Taube, który pierwszy w Oneg Szabat złożył relację o Kulmhof (to na podstawie jego zeznań najwcześniej pojawiły się informacje o tym ośrodku zagłady w konspiracyjnej prasie getta) (Ferenc 2021: 324-325, 330-337, 339, 340, 342) oraz Gołda (Gucia) Tabaczyńska, która podobnie jak L. Wołkowicz, była wysłanniczką Judenratu (kłodawskiego) w okolice Chełmna, a potem – już w warszawskim getcie – sama organizowała grupy przewodników, które pomagały Żydom z miasteczek Kraju Warty w przedostaniu się na teren Generalnego Gubernatorstwa (Nowicki 2019: 188-190). W liście do H. Strykowskiej jest również wzmianka o Jojnem, najmłodszym z żyjących braci Lajwego. Nie wiadomo jednak, czy ten przebywał wówczas w warszawskim getcie. Lajwe miał prośbę do Hindy, by ta napisała Jojnemu o wszystkich jego przeżyciach (ARG t. 6: 432-433).

Dokumenty w ARG

Wiele wskazuje na to, że nadawcą karty pocztowej ocalałej w zbiorach ARG, a napisanej i wysłanej 27 II 1942 r. z getta w Józefowie (Generalne Gubernatorstwo, dystrykt lubelski, powiat biłgorajski) do warszawskiego getta, gdzie przebywał Lajwe, był jego brat Jakob Wolf Wołkowicz. 10 III 1941 r. Jakoba Wolfa (Wolfa) z rodziną deportowano z Konina (w którym Wołkowiczowie mogli zamieszkać przed wrześniem 1939 r. lub zostać przesiedleni na początku wojny i okupacji) do Generalnego Gubernatorstwa, do dystryktu lubelskiego (Nowicki 2023). List ten był odpowiedzią na niezachowaną korespondencję Lajwego, wysłaną z Warszawy z adresu H. Strykowskiej, w której informował on rodzinę w Józefowie o swoich przeżyciach na granicy oraz zaistniałej sytuacji w getcie i więzieniu w Łowiczu. Wolf (Jakob Wolf) był tymi wiadomościami przerażony i oszołomiony, przez co nie był w stanie „myśli skupić” i odpisać Lajwemu (uczyniła to jedna z sióstr Wołkowiczów). Lajwe w Warszawie odebrał list od Wolfa po 5 III 1942 r. (ARG t. 6: 171-172).

Dalsze losy L. Wołkowicza nie są znane. Jeżeli od lutego 1942 r. nie opuścił Warszawy, to można założyć, że najprawdopodobniej zginął latem tego roku w ośrodku zagłady w Treblince, w trakcie pierwszej akcji likwidacyjnej warszawskiego getta.