Getto wiejskie Bugaj-Nowiny Brdowskie
Początki getta
Getto zlokalizowane zostało na terenie dwóch sąsiednich wsi: Bugaj
(niem. Bugitten) i Nowiny Brdowskie
(niem. Neuhagen). Nazywano je Dorfgetto, czyli wieś-getto oraz Jüdische Kolonie Bugitten und Neuhagen,
tj. Żydowska Kolonia Bugaj i Nowiny Brdowskie. Jego powierzchnia wynosiła około
300 hektarów.
2 października 1940 r. wysiedlono z terenu dwóch wsi prawie całą polską
ludność. Wygnano ją pieszo do Brdowa, do tamtejszego klasztoru (ARG t. 36, 183)
oraz odesłano do niedaleko położonej Izbicy Kujawskiej, gdzie przetrzymywano
przez dwa dni w nieczynnej synagodze, a następnie przetransportowano do Koła na
badania lekarskie, po czym młodych i zdrowych wywieziono na przymusowe roboty w
głąb Trzeciej Rzeszy (IH PAN, WP, sygn. 362). Większość mieszkańców wsi Nowiny
Brdowskie, którzy dotarli do Brdowa, przesiedlono na czas funkcjonowania getta
głównie do Babiaka.
Na miejsce Polaków tego samego dnia osadzono 150 rodzin żydowskich
z Koła (około 720 osób) i 50 rodzin z Babiaka (około 240 osób). W jednym domu
skupiono kilka rodzin (IH PAN, WP, sygn. 362; Wieś Polska, 358; Obozy, 339; Koprowska 2018, 145). W drugiej połowie października 1940 r. Żydów w
getcie było już około 900, przez co warunki mieszkaniowe stały się tragiczne,
ponieważ wszyscy musieli się pomieścić „w 64 chałupach wiejskich, składających
się z 1, a najwyżej 2 izb małych,
niskich, ciasnych i brudnych” (JDC Archives). 30 grudnia 1940 r.
odnotowano w getcie 736 Żydów, w tym 24 uchodźców, czyli osób niezamieszkałych
przed wojną w Kole i Babiaku, a pochodzących np. ze Śremu, Bydgoszczy, Gdańska
i Hamburga. „Uchodźców, którzy powrócili” (np. z terenu Generalnego
Gubernatorstwa), a którzy pochodzili z Koła i Babiaka, było z kolei 11. Z opieki
społecznej w getcie korzystało wówczas 235 osób (JDC Archives; Dąbrowska 2017, 482, 496). W Nowinach Brdowskich pozostawiono siedmiu polskich gospodarzy,
którzy byli robotnikami leśnymi. Żydzi handlowali z Polakami z sąsiednich wsi,
zorganizowali sobie na terenie getta sklepy i piekarnie. Wiadomo także, że: „Młodzież chętnie
spędzała dnie przy piłce, grając w siatkówkę, koszykówkę czy inne gry” (IH PAN,
WP, sygn. 362; Wieś Polska, 358;
Koprowska 2018,145–146). W późniejszym okresie dorośli pracowali w pobliskich
folwarkach oraz innych miejscach (Obozy, 339).
Rada Żydowska w getcie Bugaj-Nowiny Brdowskie
W skład Judenratu wiejskiego getta,
powołanego przez landrata kolskiego, weszli: Izrael Warmbrun – prezes, czyli
„Burmistrz Kolonii Żydowskiej Bugitten (Bugaj)” (JDC Archives), były członek
kolskiego Judenratu, Nojman (Neuman) – sekretarz (wiceprezes), Beatus –
aprowizator oraz Rzeszewski i Brawman. Dość szybko dwaj ostatni opuścili jego
skład osobowy, który został uzupełniony przez Krotowskiego i Prosta z Babiaka
oraz ukonstytuowany na miejscu, na pierwszym posiedzeniu. W trakcie pełnienia
funkcji przez członków oraz wykonywanych prac na rzecz wiejskiego getta nie
obyło się bez nadużyć, korupcji i donosicielstwa. Po decyzji gestapo w Kole
jeszcze w 1941 r. radę w żydowskiej kolonii tworzyli: Warnbrun (właśc. Warmbrun),
Beatus, Nojman, Prost, Krotowski, Frisz, konfident i współpracownik gestapo
Laskowski oraz uchodźcy ze Śremu – bracia Lancman (Landman) i ich szwagier
Kiwe. Był to ostatni znany skład Judenratu (ARG t. 9, 47–48, 69; ARG t. 36, 183; Pawlicka-Nowak 2014, 370–371).
Z początku Judenrat zajmował się rozkwaterowaniem i aprowizacją
przesiedleńców. Rozdawano bezpłatnie ubogim chleb, cukier, sól oraz artykuły
spożywcze, pozyskane od Rady Żydowskiej w Kole. Udzielano pomocy lekarskiej
(ARG t. 9, 69). Jeszcze 17 października 1940 r. I. Warmbrun sygnował pismo do
warszawskiego Jointu (ang. American Jewish Joint Distribution Committee) z
prośbą o przyznanie pomocy sanitarnej (środki odżywcze dla dzieci, preparaty,
środki dezynfekcyjne), finansowej (na zakup artykułów żywnościowych) i
rzeczowej (odzież) (JDC Archives).
Członek Judenratu i jego wiceprezes, Neuman (Nojman), był autorem
relacji pt. „Koło (Z opowiadań młodego Żyda)”, którą spisał w warszawskim
getcie w ARG Daniel Fligelman. Brał
udział w przesiedleniu Żydów z Koła do Bugaja i Nowin Brdowskich oraz sam był
jego ofiarą. Niemcy w Kole wytypowanych do przesiedlenia Żydów wezwali na
badania lekarskie, a po powierzchownych oględzinach zamknięto ich na noc w
be(j)t (ha-)midraszu (Pawlicka-Nowak 2014, 369–370). Przesiedlenie odbyło się w
przeddzień żydowskiego święta Rosz ha-Szana (1 października 1940 r.), o godzinie pierwszej
w nocy. Żydów kolskich, głównie mężczyzn, uformowano w kolumnę, a ta otoczona
przez Niemców dotarła około dziewiątej rano (w strugach deszczu i po
dwugodzinnej przerwie) do celowego miejsca. Kobiety, dzieci i starcy poruszali
się wozami, którymi przewożono też dobytek przesiedleńców. Neuman szedł w
przodzie kolumny. Po dotarciu na miejsce Niemcy oraz żydowska policja z Koła
(jej członkowie weszli wkrótce w skład pierwszego wiejskiego Judenratu)
wywołali przybyłych według numerów, a następnie przydzielono poszczególnym
rodzinom opustoszałe chłopskie chałupy (ARG t. 9, 68–69).
Praca przymusowa
Na początku więźniowie getta mieli być wykorzystani do pracy przy
zalesieniu pobliskich terenów, ale tak się nie stało ponieważ z
niewiadomych przyczyn nie dotarły na miejsce sadzonki. Ponieważ początek
października (1940 r.) był najlepszym czasem na zbiór roślin okopowych, zajęto
się wykopywaniem z pól ziemniaków i magazynowaniem ich w kopcach oraz piwnicach
niektórych domów. Żydzi z początku stawiali opór i zdarzało się, że przemocą
zmuszano ich do tych prac (ARG t. 9, 70; Pawlicka-Nowak 2014, 372). Wkrótce
więźniowie otrzymali od niemieckich władz „zezwolenie użytkowania ziemi ornej w
obrębie naszej Kolonii, której obszar wynosi około 400 morg” (ARG t. 36, 174).
W związku z tym, przedstawiciele Żydowskiej Kolonii Bugaj i Nowiny [Brdowskie]
(Judenratu), przed „przystąpieniem do wiosennych robót rolnych”, wystosowali 25
marca 1941 r. pismo do Towarzystwa ORT w Warszawie, czyli Organizacji Rozwoju Twórczości Przemysłowej
Rzemieślniczej i Rolniczej wśród Ludności Żydowskiej w Polsce, z
prośbą o pomoc w zorganizowaniu prac na polach pod nadzorem m.in.
„doświadczonego instruktora rolniczego – agronoma” (ARG t. 36, 174).
W piśmie
do Towarzystwa Popierania Pracy Rolnej i Rzemieślniczej wśród Żydów „Toporol" w Warszawie z 14 kwietnia
1941 r. członkowie wiejskiego Judenratu informowali o gatunkach roślin
uprawnych, jakie zamierzają na terenie getta hodować. Były to ziemniaki, żyto,
a nadto tytoń, zioła lecznicze i inne warzywa. Inwentarz żywy składał się
wówczas z siedmiu koni, kilkunastu kóz i ptactwa domowego – i dlatego też
rozważano założenie w getcie hodowli drobiu. W piśmie również podnoszono o
konieczności skierowania i zatrudnienia „w kolonii” fachowca, „który by
prowadził teoretyczne wykłady i był równocześnie technicznym kierownikiem
gospodarstwa” (ARG t. 36: 175–176; Pawlicka-Nowak 2014, 369). Później, po
interwencji Judenratu u landrata w Kole, uzyskano pozwolenie na przydział
osiemdziesięciu osób do pracy przy wycinaniu choinek w lesie (ARG t. 36, 185).
Zabiegając o rozwiązanie kwestii mieszkaniowej na terenie getta otrzymano zgodę
na przerobienie stodół i stajni na mieszkania. Przez cały okres istnienia
getta wykonano wiele tego typu prac, a samych stodół przebudowano w liczbie 26
(ARG t. 36, 184, 185). W trosce Judenratu leżało zdrowie więźniów getta. W
jednym z domu na jego terenie otworzono ambulatorium, natomiast w przypadku
poważniejszych chorób korzystano z pomocy polskiego lekarza, który dojeżdżał z
Babiaka. Budżet jaki był przeznaczony na pomoc medyczną (leki, maści) wynosił
miesięcznie 500,00 marek. Potrafiono zorganizować szczepionki przeciwko
tyfusowi. Na wiosnę 1941 r. Judenrat wespół z kilkoma przedstawicielami
społeczności getta sprawnie przeprowadził akcję pesachową, dzięki której
zebrano 400,00 marek dla biednych i potrzebujących (Rada Żydowska dołożyła od
siebie 800,00 marek – w gotówce i produktach) (ARG t. 36, 186).
W końcu młodych i silnych mężczyzn zebrano w jednym punkcie na
skraju wsi pod pozorem dostarczenia – najprawdopodobniej od warszawskiego
Jointu – darów żywnościowych, a następnie wszystkich zabrano i przewieziono do
obozu pracy przymusowej dla Żydów w Inowrocławiu. Nie poprzestano na tym, przez
co młodzi Żydzi ciągle musieli się ukrywać w lesie, po polach – ale jednak
czynili to bezskutecznie (IH PAN, WP, sygn. 362; Wieś Polska, 359;
Koprowska 2018, 146).
Uciekinierzy z Chełmna
W getcie w Bugaju-Nowinach Brdowskich przebywał Michał Podchlebnik, jeden z
uciekinierów z ośrodka zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Neremz 19 stycznia 1942 r. Na początku października 1940 r. rodzinę
M. Podchlebnika wraz z jego teściami wysiedlono z Koła do wsi Bugaj. Tam
zajmował się handlem bydłem, natomiast jego teść wytwarzał wędliny. W getcie Michał uzyskał pozwolenie na pracę w
Kole – w gospodzie Niemca Edmunda Halka. U szynkarza w Kole pracował przez pięć
dni w tygodniu. Na soboty wracał do wiejskiego getta (Pawlicka-Nowak 2014, 93).
Michał Podchlebnik z Jüdische Kolonie Bugitten und Neuhagen trafił
do Kulmhof 3 (Grzanka 2022, 56; Grzanka 2023, 56) lub 9 stycznia 1942 r. (ARG t. 13, 100; RA vol. 5: 101–102; Aaronson 2016, 93). Znalazł się w transporcie
trzydziestoosobowej grupy mężczyzn – przymusowych robotników,
wyselekcjonowanych do prac na terenie chełmińskiego pałacu i rzuchowskiego
lasu. Jego kuzyn, Mordke Podchlebnik,
świadek likwidacji kolskiego getta (5 grudnia 1941 r.), był również więźniem getta
Bugaj-Nowiny Brdowskie. 3 stycznia 1942 r. uciekł z grupy liczącej trzydziestu
żydowskich ochotników, przygotowujących się na terenie getta do rozbiórki
stodół, a następnie dotarł do Krośniewic (Grzanka 2022, 119–121; Grzanka 2023, 115–117), gdzie spotkał Uszera Taubego,
uciekiniera z getta w Kłodawie, który zatrzymał się w drodze do Warszawy u Róży Kapłan.
Losy mieszkańców
13 stycznia 1942 r. pozostałych w getcie Żydów w liczbie około 600 osób
przewieziono do Chełmna nad Nerem
i następnie zgładzono (Dąbrowska 2017, 482–483). Po wywózce do Kulmhof domy na
terenie byłego getta zostały zamknięte, opieczętowane i strzeżone w nocy przez
Niemców. Pozostały w takim stanie do wiosny 1942 r., a następnie zostały
rozsprzedane wśród niemieckich rolników. To, co pozostało po dobytku Żydów
zostało rozgrabione przez Niemców z Besarabii, przesiedlonych na tereny Kraju
Warty (IH PAN, WP, sygn. 362; Wieś Polska, 360; Koprowska 2018, 147).
Nie jest znana liczba ofiar na terenie wiejskiego getta w
Bugaju-Nowinach Brdowskich. Grób ze szczątkami pomordowanych i zmarłych wskutek
chorób został zbezczeszczony w latach siedemdziesiątych XX wieku. Spośród
uwięzionych Żydów w getcie udało się dotychczas ustalić personalia kilkunastu
osób (Górniak 2019, 4).
