FLIGELMAN Daniel (1920-1942)

Przed wojną

Urodził się 7 XI 1920 r. w Aleksandrowie Kujawskim i był jedynym dzieckiem Jankiela Icka vel Izydora i Azalii z domu Strzyg. Ojciec Daniela pochodził z Nadarzyna, niewielkiej miejscowości w powiecie błońskim. Urodził się tam 28 V 1891 r. i był synem Lajbusia i Perli-Ruchli z Morgensternów. Azalia pochodziła z Aleksandrowa Kujawskiego. W nim przyszła na świat 18 XI 1889 r., a jej rodzicami byli Gerszon i Blima z Konów. Rodzina Fligelmanów zamieszkiwała w Aleksandrowie Kujawskim pod adresem ul. Piłsudskiego 21/4. Jankiel Icek należał do elity kupieckiej miasta, był właścicielem sklepu oraz składu. W 1938 r. miał do uiszczenia na rzecz gminy wyznaniowej żydowskiej Aleksandrów Kujawski-Nieszawa 80 zł tytułem podatku, co lokowało go wśród najzamożniejszych głów żydowskiej strony obu tych miast. Daniel przeszedł gruntowną edukację, był oczytany, znał literaturę piękną, nowożytne języki obce oraz łacinę. Do 1939 r. posiadał status studenta kierunku humanistycznego (Nowicki 2021: 33).

W trakcie wojny

Wybuch II wojny światowej zastał Fligelmanów w rodzinnym Aleksandrowie Kujawskim. Wskutek bombardowań, podczas których uległ zniszczeniu ich dom, rodzina opuściła miasto (3 IX 1939 r.). Udała się pieszo i furmankami w kierunku Osięcin, Brześcia Kujawskiego, a następnie do Gostynina oraz w okolice Gąbina. Pod koniec września 1939 r., ze względu na przesunięcie się linii frontu, musieli Fligelmanowie stamtąd zawrócić do rodzinnego miasta (m.in. przez Gostynin i Włocławek), gdzie zastali doszczętnie splądrowane własne mieszkanie. Dopiero w połowie listopada 1939 r. opuścili koleją Aleksandrów Kujawski. Ich pierwszą stacją było Kutno. Następnie przedostali się na teren Generalnego Gubernatorstwa i przez około rok przebywali w Łowiczu, gdzie w marcu 1940 r. utworzono getto (Nowicki 2021: 33-34).

W getcie warszawskim

W Warszawie uchodźca D. Fligelman z rodziną znalazł się w lutym lub marcu 1941 r. na skutek przesiedlenia z getta w Łowiczu. Zamieszkał przy ul. Śliskiej 24. Daniel pomagał w getcie wielu osobom pochodzącym z jego rodzinnego miasta. Znalezienie się w ścisłej grupie współpracowników Emanuela Ringelbluma zawdzięczał Herszowi Wasserowi. To on pełniąc funkcję sekretarza Centralnej Komisji Uchodźców przy Żydowskiej Samopomocy Społecznej zwrócił uwagę na młodego aleksandrowianina, gdy pracował z grupą wysiedleńców. W pracach dla ARG Daniel używał zamiennie pseudonimów „Fligar”, „Flig” i – prawdopodobnie – „Fligel” (ewentualnie było to określenie  H. Wassera, porządkującego po wojnie archiwum).

Prace dla Oneg Szabat

Jednym z jego pierwszych wyróżniających się tekstów dla Oneg Szabat była relacja o sytuacji Żydów-żołnierzy Wojska Polskiego w obozach jenieckich w czasie kampanii wrześniowej. Jej źródłem był prawdopodobnie Załman Frydrych, późniejszy członek Żydowskiej Organizacji Bojowej. Pracę tę wysoko ocenił E. Ringelblum, pisząc w swoich kronikach z getta, że wśród tego typu relacji, w których m.in. został wyeksponowany polski antysemityzm po przegranej wojnie obronnej 1939 r., właśnie „Die waren in Deutschland gefangen” jest „najlepszą” (ARG t. 29: 507). Innymi znaczącymi wywiadami w opracowaniu D. Fligelmana były relacje z mordów na Żydach na wschodzie kraju, tj. w Wilnie („Mon retour de l’URSS...” – tę pozyskał od Arie „Jurka” Wilnera) oraz Słonimiu („Słonimska rzeź”). Później, oba te dokumenty weszły do materiałów, jakie Oneg Szabat przekazał za pośrednictwem Polskiego Państwa Podziemnego do Londynu (wiosna 1942 r.). D. Fligelman opracował też relację anonimowej łodzianki, która znalazła się jesienią 1939 r. na terenach okupowanych przez Związek Radziecki – m.in. w Chełmie i Lwowie. Podobnie rzecz się ma w odniesieniu do innej relacji z Kresów pt.: „20 miesięcy w czerwonym Lwowie”, której źródłem był prawdopodobnie Ludwik Klaczko (ARG t. 3: 169-187, 433-449, 667-680, 685-720). Cenne dla kierownictwa Oneg Szabat były relacje, jakie aleksandrowianin przygotował w oparciu o własne doświadczenia wojenne i okupacyjne (relacja autobiograficzna m.in. z Aleksandrowa Kujawskiego, Włocławka, Kutna i Łowicza pt.: „Od Aleksandrowa do Warszawy [Aleksandrów – Łowicz]”), czy też o zebrane ankiety (dokumenty) od innych respondentów-przesiedleńców (relacje z Kutna, Konina, Koła, Nieszawy, Włocławka, Gostynina, Rypina i Płocka) (ARG t. 8: 88-90, 135-142; ARG t. 9: 10-26, 53-57, 74-78, 100-107, 119-132). Daniel był również autorem opracowań na temat pracy przymusowej na rzecz okupanta, tj. dokumentów pochodzących od przybyłych do warszawskiego getta Żydów-przymusowych robotników m.in. z warsztatów, obozów pracy w dystrykcie lubelskim (np. relacje pt.: „Lublin” i „Obóz pracy w Tyszowcach w 1940 r.”) i warszawskim (np. relacja z fabryki „Skody” na Okęciu, relacja „Obóz pracy w Mordach – 1941”) (ARG t. 5: 462-468; ARG t. 6: 51-58; ARG t. 24: 305-317, 487-494).

Poza typowymi relacjami jeńców wojennych i przesiedleńców, w obszarze badawczym D. Fligelmana znalazły się jeszcze zeznania w treści których zaczerpnięte były informacje o losach szmuglerów, działalności polskiej policji granatowej, stosunku przedstawicieli władzy lokalnej do Żydów, czy o postawie młodego Żyda-konfidenta niemieckiej żandarmerii (ARG t. 5: 78-81). Zdarzało się nierzadko, że po osobistym przepytaniu przybysza, musiały mu wystarczyć lakoniczne dane. D. Fligelman w ARG pracował również jako kopista. Sporządzał odpisy z listów i kart pocztowych, nadchodzących m.in. z gett prowincjonalnych do członków rodzin w Warszawie. Niekiedy do pozyskanych relacji nadawał jedynie odautorski komentarz (np. relacja Neumana pt.: „Koło. [Z opowiadań młodego Żyda]”). Za swoją pracę otrzymywał honorarium (np. w czerwcu 1942 r. otrzymał 80 lub 100 zł). Dzięki sporządzonym relacjom oraz kopiom listów i kart, znalazł się w gronie pierwszych badaczy w ekipie E. Ringelbluma, którzy zwrócili uwagę na powtarzalność metod terroru, które Niemcy zastosowali wobec Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy. Student z Aleksandrowa Kujawskiego był autorem około dwudziestu trzech rękopisów zdeponowanych w Oneg Szabat. Wykonywał też maszynopisy. Te pierwsze, oznaczone jeszcze w getcie przez H. Wassera, a po wojnie przez niego na nowo rozpoznane, były sporządzane w języku polskim, bardzo starannie, równym pismem, o charakterystycznym i ozdobnym kroju liter, pisane atramentem. Fligelmana zdradzał charakterystyczny styl pisania. W swych pracach często korzystał z łacińskich sentencji i francuskich wtrętów. Nacechowane były one również zjadliwym humorem ich autora (ARG t. 11: 53-55, 58, 66; Nowicki 2021: 37).

Losy Fligelmana w getcie

Daniel Fligelman nie radził sobie jednak w życiu codziennym. Wielokrotnie pomagał mu Menachem Mendel Kon, skarbnik zarządzający finansami ARG. Otrzymywał zapomogi, lekarstwa (np. gdy zaraził się tyfusem podczas przeprowadzania wywiadu od przybyłego do getta uchodźcy), inne należności, a także był wpisany na listę bezpłatnych talonów aprowizacyjnych i śniadań. Jego nazwisko znalazło się w księdze kasowej Oneg Szabat. W okresie od 2 XI 1941 r. do 29 VII 1942 r. otrzymał kwotę 1550 zł, każdorazowo od 50 do 150 zł (ARG t. 11: 6, 7, 20, 21, 24, 26-29, 31, 33, 35-38, 40, 43, 45, 47-49; Bańkowska 2015: 621, 623). Kierownictwo ARG, w tym E. Ringelblum, zapamiętało go jako nieporadnego, skromnego i nieśmiałego człowieka, wręcz „cichego jak gołąb” (ARG t. 29: 514). D. Fligelman zginął w ośrodku zagłady w Treblince w lecie 1942 r., w trakcie pierwszej akcji likwidacyjnej warszawskiego getta.