Towarzystwo Szerzenia Pracy Zawodowej i Rolnej wśród Żydów „ORT”

Początki

Stowarzyszenie działające od 1880 r., najpierw w Rosji, później w krajach europejskich i na całym świecie, zajmujące się kształceniem zawodowym Żydów w rzemiośle i rolnictwie. W getcie warszawskim prowadziło warsztaty i liczne kursy.

ORT powstał w 1880 r. jako Obszczestwo Rasprostranienija Truda sredi Jewrejew w Rossiji. Stawiał sobie za zadanie wspieranie rozwoju wykwalifikowanego rzemiosła i rolnictwa wśród Żydów. Powołano fundusz dla rozbudowy sieci szkół zawodowych, co spotkało się z dużym poparciem społeczeństwa. W czasie I wojny światowej ORT zajmował się także wyszukiwaniem miejsc pracy dla uchodźców i pomocą w przenoszeniu się z byłej strefy osiedlenia w głąb Rosji. W 1921 r. w Berlinie powstało biuro międzynarodowe ORT-u, a w 1924 agencja w Londynie, które rozbudowały struktury organizacji w Związku Radzieckim, w Polsce, na Węgrzech, Łotwie i Litwie, w Niemczech, Francji, Bułgarii, Rumunii, a także w Stanach Zjednoczonych, RPA, Kanadzie i Ameryce Południowej (Polski słownik judaistyczny 2003, t. 2, 271).

ORT w przedwojennej Polsce

W Polsce ORT działał od 1920 r. Zakładał szkoły zawodowe, prowadził warsztaty i kursy wieczorowe. Kształcono młodzież zarówno do rzemiosła, jak i do pracy w dużych fabrykach (np. szkoła w Łodzi uczyła pracy w fabrykach włókienniczych). ORT działał przede wszystkim w Polsce północno-wschodniej i centralnej. Największym jego osiągnięciem było Technikum w Wilnie – wzorcowa szkoła kształcąca wykwalifikowanych rzemieślników. Kształcono również nauczycieli szkół zawodowych. Innym obszarem ORT-u było zaopatrywanie rzemieślników w maszyny i narzędzia. W dziedzinie rolnictwa ORT dotował żydowskie gospodarstwa zniszczone w czasie wojny oraz propagował tworzenie spółdzielni rolniczych i ogrodniczych, pomagał w ich zakładaniu i udzielał im pożyczek. Z tego rodzaju pomocy korzystały ruchy chalucowe przy tworzeniu hachszar w Częstochowie (Ha-Szomer ha-Cair) i na Grochowie (He-Chaluc) (Odbudowa i Samopomoc 1931/32, 19-25).

Siedziba centrali ORT-u znajdowała się w Warszawie przy ul. Żabiej 9. Przewodniczącym towarzystwa był Marian Mayzner, a kierownikiem biura centrali i zaangażowanym aktywistą Józef Jaszuński. W 1936 r. w Polsce działało 18 szkół zawodowych ORT-u (1824 uczniów), 28 warsztatów dla dorosłych (1386 uczniów) i 20 kursów doskonalących w rzemiośle (1369 uczniów); ORT wspierał 61 spółdzielni rolnych i ogrodniczych. W Warszawie przy ul. Długiej 39 działała trzyletnia żeńska szkoła zawodowa ORT-u kształcąca krawcowe; w miejscu tym prowadzono też kursy krawiecczyzny, gorseciarstwa, modniarstwa, stolarstwa, cholewkarstwa (Shapiro 2010, 182; Pomoc społeczna 1937, 54, 177-181).

Po wybuchu wojny

W Warszawie ORT podjął współpracę z Żydowską Samopomocą Społeczną – Komisją Koordynacyjną (ŻSS-KK) i z Jointem (American Joint Distribution Committee), udostępniając swoje warsztaty krawieckie do produkcji odzieży na potrzeby opieki społecznej. Warsztaty wyprodukowały ok. 30 tys. sztuk odzieży, dając pracę 120 bezrobotnym rzemieślnikom i robotnikom. W 1940 r. w Domu Sierot na Krochmalnej 92 ORT otworzył warsztaty konfekcji dziecięcej i stolarski, które pracowały na rzecz mieszkańców Domu. Ponadto ORT wykorzystał posiadane maszyny i narzędzia rzemieślnicze, wypożyczając je przesiedleńcom i umożliwiając w ten sposób podjęcie pracy. Zarząd towarzystwa przeniesiono do siedziby ŻSS-KK na ul. Leszno 13. W 1940 r. ORT pozyskał budynek szkoły przy ul. Stawki 36, który własnym kosztem wyremontował, w celu prowadzenia w nim kursów rzemieślniczych (Gazeta Żydowska 45/1940; ARG, t. 27, 375).

Po utworzeniu Żydowskiego Komitetu Opiekuńczego Miejskiego (ŻKOM) w Warszawie, ORT dołączył do niego jako organizacja członkowska. Po inkorporacji stowarzyszeń do ŻKOM w marcu 1942 r. stał się częścią Wydziału Pomocy Pracy i Pomocy Gospodarczej pod nazwą Sekcja Przewarstwowienia i Kształcenia Zawodowego (AŻIH, 211/1070, 39-40; Ludność żydowska w Warszawie 2012, 1036; ARG, t. 27, 900).

ORT działał również poza Warszawą. Na początku wojny we współpracy z Jointem, a od jesieni 1940 r. jako członek zwyczajny Żydowskiej Samopomocy Społecznej, ORT wspierał żydowskie farmy rolne, opracowywał programy skróconych szkoleń zawodowych i prowadził kursy zawodowe w gettach w GG i na Górnym Śląsku (AŻIH, 210/52-53).

Kursy zawodowe w getcie

We wrześniu 1940 r. Rada Żydowska uzyskała pozwolenie władz na zorganizowanie kursów rzemieślniczych. ORT podjął wtedy współpracę z Judenratem, dostarczając programów kursów zawodowych i lokal na Stawkach. W ciągu paru tygodni otwarto kilkanaście kursów. Zapisywało się tak wiele osób, że musiano wstrzymać rejestrację. Do końca 1941 r. RŻ we współpracy z ORT-em przeprowadziła 140 kursów, głównie rzemieślniczych (mechaniki, elektromechaniki, ślusarstwa, tokarstwa, krawiectwa, chemii, grafiki, kwiaciarstwa, grawerstwa, metaloplastyki, stolarstwa itd.), w których brało udział w sumie 6291 osób. Jednocześnie ORT prowadził kursy samodzielnie (Engelking, Leociak 2013, 381-383; Gazeta Żydowska 13/1940, 7/1941, 39/1941).

Od 1941 r. ORT współpracował z Toporolem w prowadzeniu kursów gospodarstwa wiejskiego, w których w 1941 r. brało udział 324 uczniów. Zajęcia praktyczne prowadzono na terenie przy cmentarzu żydowskim na ul. Okopowej (wysiew warzyw i kwiatów) oraz na terenie dawnego szpitala przy Elektoralnej 12 (hodowla kurcząt i pszczół). W końcu czerwca 1942 r. w kursie uczestniczyło 36 osób (ARG, t. 27, 888-889, 918).

W 1942 r., już jako wydział ŻKOM, były ORT zaczął prowadzić kursy zawodowe także w sierocińcach i półinternatach CENTOS-u: w czerwcu istniało 7 takich grup, uczęszczających do szkoły na Stawkach 36 na zajęcia z introligatorstwa, kwiaciarstwa, stolarstwa, krawiectwa, zabawkarstwa i ślusarstwa. Koordynacją kursów zajmowała się Felicja Kiełbikowa. W sprawozdaniu za czerwiec 1942 r. pisała: „Uczniowie na ogół b. chętnie pracują, nie tracą czasu i frekwencja jest prawie stuprocentowa; niestety są bardzo wyczerpani fizycznie, a wyznaczona dla nich racja dodatkowa 1/8 chleba jest absolutnie niewystarczająca; pracują o głodzie. Biorąc pod uwagę wiek uczniów: 13–17 lat, stan taki uważany być musi za bardzo szkodliwy dla organizmu. Zwrócił na to również uwagę lekarz miejscowy. […] Po pierwszych dwóch tygodniach pracy odbywa się kwalifikacja uczniów i nieodpowiedni do danego zawodu zostają wyeliminowani. Majstrowie są z postępów uczniów na ogół zadowoleni. Ciągle jeszcze trwa pochód wychowanków dotychczas niezatrudnionych, aby im jak najprędzej dać pracę. To jest po prostu wzruszające” (ARG, t. 27, 916-920).

ORT w powojennej Polsce

Po wojnie ORT wznowił działalność w Polsce rejestrując się w marcu 1946 r. pod nazwą „ORT – Organizacja Twórczości” z siedzibą w Warszawie. W pierwszym roku działalności prowadzono głównie krótkoterminowe kursy zawodowe w celu umożliwienia Ocalałym szybkiego podjęcia pracy. W kolejnym roku wydłużono czas trwania kursów, utworzono sieć 25 warsztatów dla dzieci, a ponadto założono trzy dwuletnie szkoły ORT-u we Wrocławiu, Wałbrzychu i Bielsku, w których obowiązywał program państwowy dla szkół zawodowych oraz dodatkowe przedmioty języka jidysz i historii Żydów.

W roku szkolnym 1948/49 powstały cztery licea zawodowe: we Wrocławiu, Łodzi, Wałbrzychu i Bielsku. W 1949 r. oddziały ORT-u działały w 13 miejscowościach w Polsce. Do końca 1949 r. kursy i szkoły ORT-u (zakończone egzaminami państwowymi) ukończyło 3246 osób. Ponadto ORT założył gospodarstwa rolne: w Bielawie, Ustowie i Kani Górnej w powiecie szczecińskim oraz w powiecie dzierżoniowskim. Pomagał także organizacyjnie i finansowo rolnikom indywidualnym i spółdzielniom. ORT w Polsce został rozwiązany 29 października 1950 r. (Taras 2012, 5-7).