BAJLER Fajga (1905-1942)

Przed wojną

Urodziła się 16 VI 1905 r. we Włocławku jako Fajga Kurtka. Była córką Hersza i Dwojry z domu Szałek. Jej ojciec był piekarzem i prowadził piekarnię przy ul. Piekarskiej 7. Nie wiadomo nic o dzieciństwie oraz edukacji szkolnej Fajgi. Nie jest znane czym parała się zawodowo. W marcu 1927 r. wyszła za mąż za Szymona Hersza Bajlera (ur. 1 VIII 1900 r. w Izbicy Kujawskiej), syna Srency i Abrama Icka, przyrodniego brata Szlamy Winera. Szymon Hersz po wyjeździe z Izbicy Kujawskiej do Włocławka zamieszkał przy ul. Piekarskiej 13, a pod numerami: 5, a potem 8 (od 1 II 1928 r.) na tej ulicy prowadził sklep kolonialny („drobna sprzedaż artykułów spożywczych”), zaliczony w mieście do III kategorii handlowej. Fajga prawdopodobnie pomagała mężowi w utrzymaniu sklepu kolonialnego. W 1927 r. urodził się Bajlerom syn Abram Icek, w 1929 r. – Mojsze, a w 1938 r. – córka Rywka. Rodzina zamieszkiwała przy ul. Królewieckiej. Do kręgu towarzyskiego Bajlerów należeli włocławianie szewc Mortka Kaufman oraz stolarz Abram Białek, który gościł na ich ślubie (Nowicki 2021: 22).

W trakcie wojny

Jesienią 1939 r. dobytek Bajlerów został zarekwirowany przez Niemców. Po wysiedleniach z Włocławka do Generalnego Gubernatorstwa, przeprowadzonych przez Niemców w okresie od grudnia 1939 do lutego 1940 r., Fajga trafiła z mężem i trójką dzieci do Zamościa. Niewykluczone, że mogło to się stać 15 XII 1939 r. W 1940 r. w getcie zamojskim zamieszkiwała z rodziną przy ul. Zamenhofa 1, w kamienicy należącej przed wojną do rodziny Bajczmanów, a od ok. 1942 r. przy ul. Św. Piątka 21 – w domu, którego właścicielem był Lejb Zycer (Nowicki 2021: 22).

Od lutego 1942 r. Fajga (Fela) prowadziła korespondencję ze swoim szwagrem, Szlamą Winerem. Winer uciekł 19 I 1942 r. z ośrodka zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, a ok. 10 II 1942 r. dotarł on do Warszawy, gdzie złożył relację o zagładzie Żydów w Kraju Warty. Został też współpracownikiem ARG. Pierwszy z zachowanych jej listów do szwagra, adresowany do Hersza i Blumy Wasserów, datowany jest na: 11 II 1942 r. List ten był odpowiedzią na list Winera, który nie zachował się. F. Bajler instruowała w nim swojego szwagra o procedurze zameldowania w Zamościu, pytała o los jego rodziców i brata Mojsze, nalegała o kontakt z Reichenbachową, która w warszawskim getcie prowadziła skład apteczny i służyła rodzinie pomocą (ARG t. 1: 112-115).

O konieczności kontaktu Winera z Bajlerową wynika z treści karty datowanej na 17 II 1942 r. Ta już była zaproszeniem do przyjazdu do Zamościa. Przesyłkę tę otrzymał Winer pod koniec lutego 1942 r. Dotarła ona z getta w Koluszkach (Generalne Gubernatorstwo, dystrykt Radom) i zawiera kilka cennych informacji na temat losów jego przyjaciela – Abrama Roja, który 16 I 1942 r. uciekł z Kulmhof.

List F. Bajler do Sz. Winera przechowywał A. Rój, lecz nie wiadomo, czy w końcu trafił do rąk adresata, bowiem ten ostatni zdążył już opuścić Koluszki i udał się do Wierzbnika (Starachowic). Z tego getta dotarła do Winera kartka (napisana 20 II 1942 r.), w której Rój – na podstawie przechowywanego listu – potwierdził o pilnej konieczności kontaktu Winera z Bajlerową.

„[...] Kohany Slamku mogę ci na pisać, ze się obecnie znajduje u helci, jestem zdrów, czego ci zyczę z całego serca kohany Slamku mogę ci napisać, ze odczymałem od twojej szwagrowej list z Zamościa, ona ci pisała, zebys koniecznie przyjehał, ona bendzie dla ciebie matka, tak mi pisała, się bardzo martwi o tobie, by chciała koniecznie być z tobą, kohany Slamku, również oczymałem poctówke od P. Herber i z grabowa [...]”(ARG t. 1: 118-119).

Do drugiej połowy marca 1942 r. Winer nie opuszczał jednak Warszawy. Świadczy o tym karta pocztowa od F. Bajler z Zamościa informująca o trudnościach związanych z jego przyjazdem (18 III 1942 r.). Kartka ta przyniosła wiele cennych informacji na temat losów rodziny Winera:

„[...] Od Grabińskiego i Majeraotrzymałam wczoraj kartę, oni się znajdują w Zelowie Kr. Łask. Rafał jest zrodziną, a Majer sam, oni myśleli, że Ty już jesteś u mnie.

Od Hanijuż dawno otrzymałam kartę, abym jej napisała, gdzie są rodzice. To jej odpisałam, że niewiem, gdzie rodzice i Mojszesą, a Ty jesteś w Warszawie i od tego czasu nie mam od niej odpowiedzi.

Wyjazd Winera do Zamościa, do bratowej, był też na rękę ludziom z kierowniczego gremium ARG. Po ucieczce z Kulmhof był on poszukiwany przez niemiecką policję, wciąż używał fałszywych personaliów, a nadto dał się poznać w Warszawie jako rzetelny i drobiazgowy informator. Kierownictwo ARG potrzebowało kogoś tak sprawdzonego na terenie Zamojszczyzny. Pod koniec marca 1942 r. Winer już zamieszkiwał zamojskie mieszkanie zajęte przez Bajlerową i jej rodzinę (list Winera do Wassera z 21 III 1942 r.). Fajga opiekowała się chorym uciekinierem, który starał się w tamtejszym getcie o zapewnienie dla siebie zapomóg z ARG. Winer, pomimo kłopotów ze zdrowiem i zdobywaniem racji żywnościowych, nadal konspirował. Potwierdza to jego list do Wassera po 5 IV 1942 r., w którym została zawarta jedna z pierwszych zaszyfrowanych informacji o uruchomionym w marcu 1942 r. ośrodku zagłady w Bełżcu:

„[...] Ukłony od wszystkich znajomych pozostaje z wysokiem szacunkiem ehr macht kalt of aza ofen wi in Chelmno, es halt bei unz! das Bajsołem ist in Belżyc kalt hat men szojn gemach die sztetlech was senen geszriben in brif. Konczam, caluje Was wszystkich Szlamek” („[...] Ukłony od wszystkich znajomych. Pozostaję z wysokim szacunkiem Szlamek. On morduje [dosłownie: zamraża] w taki sposób, jak w Chełmnie. Cmentarz jest w Bełżcu. On już wymordował [dosłownie: zamroził] miasteczka, które wymieniłem w liście (Lublin, Izbica Lubelska, Bełżec, Rawa Ruska, Biłgoraj). Kończę. Całuję Was wszystkich Szlamek”) (ARG t. 1: 130-134).

O deportacji zamościan do Bełżca, w tym Sz. Winera (11-12 IV 1942 r.), zaświadczył najstarszy syn Fajgi (Feli), Abram Icek. Pisał o tym do H. Wassera (24 IV 1942 r.). Jak wynika z treści listu, który prawdopodobnie był odpowiedzią na korespondencję z ARG w sprawie ściągnięcia Winera do Warszawy, w końcu kwietnia 1942 r. w Zamościu pozostali z Bajlerów jedynie niespełna 15-letni Abram i 13-letni Mojsze:

„[...] Otóż wujek już więcej nie przyjedzie, gdyż nie znajduje się więcej w Zamościu. Mija już dwa tygodnie, jak opuścił wraz z całą rodziną naszą Zamość. Na razie nie wiemy, gdzie się znajdują. Ja z moim młodszym bratem zostałem, bo byliśmy przy pracy. Może Pan sobie wyobrazić sytuację naszą, jeżeli ja, 14-to letni chłopak, już zostałem bez żadnej opieki nad sobą i ja muszę się opiekować młodszym bratem [...]” (ARG t. 1: 134-135).

 Wydaje się, że do ok. 5 IV 1942 r. Bajlerowie z dziećmi zamieszkiwali getto w Zamościu. Prawdopodobnie Fajga Bajler przed 11 IV 1942 r. została przesiedlona do getta w Skarżysku-Kamiennej, a następnie po jego likwidacji (w październiku 1942 r.), została przymusową robotnicą obozu pracy przy fabryce zbrojeniowej Hasag.

Fajga Bajler zmarła 30 XI 1942 r. w Skarżysku-Kamiennej jako przymusowa pracownica obozu Hasag. Miejsce jej pochówku nie jest znane. Nie wiadomo jaki los spotkał jej synów – Abrama i Mojsze. To samo odnosi się do córki Rywki, której ślad życia po deportacji do Zamościa urywa się w 1940 r., kiedy to Bajlerowie zamieszkiwali pod adresem: ul. Zamenhofa 1. Nie są znane losy jej męża Szymona Hersza, którego personalia niewymienione są w korespondencji warszawsko-zamojskiej Winera, niemniej na podstawie dokumentów ze sprawy Jakóba Hersza, kuzyna Fajgi (jego matka i matka Fajgi były rodzonymi siostrami), który w 1947 r. złożył we włocławskim Sądzie Grodzkim podanie o odtworzenie aktu małżeńskiego Bajlerów, można wywnioskować, że stał się również ofiarą Zagłady. Ostatecznie akt małżeński Szymona Hersza i Fajgi Bajlerów został odtworzony 25 II 1948 r. na podstawie prawomocnego postępowania sądowego z 4 XII 1947 r. (Nowicki 2021: 23).