Tkuma (stowarzyszenie)

Informacje ogólne

Konspiracyjne stowarzyszenie kulturalno-oświatowe zajmujące się propagowaniem języka i kultury hebrajskiej w getcie warszawskim. Uformowało się na początku 1941 r. i stanowiło odpowiedź zwolenników języka hebrajskiego na tendencję asymilacji językowej w getcie. Kres jego działalności położyła pierwsza akcja likwidacyjna.

Założycielami stowarzyszenia byli historyk dr Menachem (Edmund) Stein (ARG 29, 191), Natan Eck (ARG t. 27, 538, 593), Elchanan Cejtlin i Lejzer Lipa Bloch. W zarządzie znajdowali się Menachem (Edmund Stein), Ignacy Schiper, Lejzer Lipa Bloch, Menachem Kirszenbaum i Icchak Kacenelson. W organizacji działali ponadto m.in. Kopel Piżyc, Icchak Kacenelson (Kacenelson 1984, 74), Jehuda Jafet (ARG t. 29, 435), Lewi Gutgeld (ARG t. 29, 436), Szual Rozental (Piżyc 2017, 63), Szoszana (Róża) Mostkowa (Piżyc 2017, 63).

Geneza organizacji

Zalążek ruchu stanowiły osoby powiązane z największą przed wojną w Polsce hebrajską organizacją kulturalno-oświatową Tarbut: jej działacze, członkowie i sympatycy, głównie dawna kadra pedagogiczna jej szkół. Wraz z wybuchem wojny została ona pozbawiona swojego zaplecza instancjonalnego, a kadra pedagogiczna jej szkół została znacznie zredukowana z powodu emigracji na Wschód i do Palestyny (Piżyc 2017, 63).

W okresie przejściowym przed powstaniem getta skoncentrowano się na ewakuacji wyposażenia i pomocy naukowych ze zlikwidowanych lokali szkół Tarbutu. Uratowany sprzęt i zbiory bibliotek szkolnych skoncentrowano w lokalach byłych szkół Tarbutu przy ul. Nowolipki 68 i 22 oraz w lokalu byłego Gimnazjum Humanistycznego Żeńskiego Róży Strumpfmanówny przy ul. Prostej 8 (Piżyc 2017, 64).

W 1940 roku nauczyciele i działacze Tarbutu i innych hebrajskich organizacji oddali największemu w Warszawie towarzystwu opieki nad dziećmi żydowskimi Centos lokale swoich szkół w celu urządzenia w nich kuchni dla dzieci. Przyznali jednak sobie prawo do prowadzenia w tych miejscach ideowej działalności wychowawczej w duchu hebrajskim (Piżyc 2017, 65).

Organizacja szkolnictwa

Placówek pozostających pod opieką hebraistów powstało pięć: przy ul. Nowolipki 22, Nowolipki 68, Leszno 40, Prostej 8 i Zamenhofa [?]. Funkcje kierownicze w tych placówkach sprawowali byli działacze Tarbutu. Największa z nich, mieszcząca się w salach przedwojennego gimnazjum Sztrumpfmanówny przy ul. Prostej 8, liczyła 800 podopiecznych i 15-osobowy personel (Piżyc 2017, 66). Zarządzał nią dawny dyrektor szkoły powszechnej Szaul Rosenblum. Kierowniczką kuchni przy ul. Nowolipki 22 została Szoszana (Róża) Mostkowa, nauczycielka języka hebrajskiego i inspektorka sieci szkół Tarbut przed wojną (Piżyc 2017, 63). Dyrektorem tajnego gimnazjum Tarbutu przy Nowolipkach 68 był Natan Eck (ARG t. 27, 538).

Duży procent podopiecznych kuchni rekrutował się głównie spośród uczniów przedwojennych szkół Tarbutu. Stworzono system wspomagania tych placówek przez specjalnie powoływane patronaty. Pomoc patronatów miała oprócz filantropijnego także aspekt ideowy. W ich zarządach zasiadali dawni działacze i sympatycy Tarbutu. Na przykład w kuchni przy ul. Prostej 8 byli to przedwojenni syjoniści Dawid Landau, A. Glikson i Kopel Piżyc. Z kolei na czele patronatu kuchni przy ul. Nowolipki 22 stanął inny zasłużony działacz syjonistyczny Cholewa (Piżyc 2017 65-68).

W godzinach popołudniowych przy kuchniach działały świetlice, w których po podwieczorku nauczano języka hebrajskiego. Przy naborze do świetlic kierowano się pewnymi kryteriami: wybierano dzieci najzdolniejsze, będące w wieku szkolnym. Do świetlicy utworzonej przy kuchni przy ulicy Prostej 8 uczęszczało jedynie 150 z 800 w ten sposób wyselekcjonowanych dzieci (Piżyc 2017, 71).

Chór dziecięcy

Żeby zdobyć pieniądze na utrzymanie kuchni i jednocześnie realizować model narodowego wychowania w duchu Tarbutu, działacze organizacji utworzyli 100-osobowy chór dziecięcy z podopiecznych kuchni przy Prostej. Jego dyrygentem został były nauczyciel Tarbutu Zygmunt Szklar. Chórowi, który śpiewał wyłącznie pieśni hebrajskie, najczęściej o tematyce palestyńskiej, akompaniował utalentowany 12-letni pianista Piotruś Auerbach. Koncerty odbywały się codziennie po posiłku przed specjalnie zapraszanymi gośćmi, potencjalnymi darczyńcami i sympatykami, wśród których chciano pozyskać działaczy. Urządzano także imprezy w prywatnym mieszkaniu Kopla Piżyca. Prezentowany na nich program składał się ze śpiewu, deklamacji i przedstawień w języku hebrajskim (Piżyc 2017, 68-69).

 Zwerbowani darczyńcy podpisywali deklarację opłacania miesięcznej zapomogi. Pomoc uzyskiwano także u różnych osób i instytucji gettowych zarówno w postaci funduszów, jak i produktów, m.in. w Jundenracie, Centosie, Zakładzie Zaopatrywania przy Radzie Żydowskiej itp. (Piżyc 2017, 70).

Działalność kulturalna

Tkuma prowadziła różnorodną działalność kulturalną, urządzając wieczory literackie i wystawy plastyków. Pierwszym wydarzeniem, jakie zorganizowała już w styczniu 1941 r., był wieczór upamiętniający 800-letnią rocznicę śmierci poety Jehudy Ha-Lewiego. Kolejne imprezy były poświęcone Icchokowi Lejbuszowi Perecowi, Chaimowi Nachmanowi Bialikowi („Gazeta Żydowska” 1941, nr 65, 2-3), Herzlowi i innym twórcom. Uświetniał je swoimi występami w języku hebrajskim Grisza (Gerszon) German, były aktor palestyńskiego teatru Ohel (ARG t. 29a, 222; „Gazeta Żydowska” 1941, nr 65, 2-3).

Organizacja wyszła z inicjatywą utworzenia w getcie stałego teatru hebrajskiego, który miał być jedną z hebrajskich placówek artystycznych służących akcji propagowania mówionego języka hebrajskiego. Pomimo podjętych starań przedsięwzięcie nie doszło jednak do skutku („Gazeta Żydowska” 1941, nr 48, 3). W 1942 r. udało się jej natomiast stworzyć pod swoimi auspicjami hebrajskie kółko dramatyczne. Zajęcia teatralne Prowadził odbywały się w internacie dla chłopców przy ul. Twardej 7 („Gazeta Żydowska” 1942, nr 82, s. 2). Prowadził je poeta Icchok Kacenelson, który napisał na potrzeby tej placówki jednoaktówkę Trzy podarki, znaną pod tytułem  Szalchmones. Purim-bild (Podarki. Obrazek purimowy) (Kacenelson 1984). Zaplanowane przedstawienie nie odbyło się ze względu na rozpoczęcie akcji likwidacyjnej latem 1942 r.